Na alle aandacht voor de herdenking van de bevrijding van Auschwitz, lijkt het wat vreemd om weer over Auschwitz te schrijven, zo kort na de overweldigende aandacht die aan de herdenking in Auschwitz zelf en op vele andere plaatsen is gegeven. Uiteraard kan het eigenlijk nooit genoeg zijn, maar een mens heeft bij zoveel pijn en verdriet tenslotte ook maar een beperkt opnamevermogen. In eigen land was het de herdenking in Amsterdam die blijvend onze aandacht zal hebben, vooral natuurlijk door de woorden van minister-president Rutte, die de verontschuldiging van zijn regering aanbood voor het Nederlandse overheidsfalen gedurende de oorlogsjaren. Ik maakte dit historische moment mee in een stoel in mijn huis en kon mijn gevoel over wat er gebeurde niet onderdrukken.
Ook voor de tv gezeten, uren lang, maakte ik de herdenkingsbijeenkomst in Auschwitz mee, waar zoveel mensen hun land of hun organisatie vertegenwoordigden. Het was een bijeenkomst van het stille verdriet, zoveel mensen als daar in die enorme tent vele uren met ingehouden aandacht de herinnering aan de grote catastrofe herbeleefden. Ontroerend en aandoenlijk waren die oude kampgevangenen en verzetsmensen die veel te lang beslag legden op het spreekgestoelte om wellicht voor de laatste keer te kunnen vertellen over wat zij destijds meemaakten. Te lang, ja zeker, maar oprecht gegund.
Er was een spreker bij, wiens naam ik niet heb kunnen achterhalen. Zijn visie op wat er in de jaren dertig in Duitsland gebeurde was eigenlijk eenvoudig, maar naar mijn mening oh zo waar en waard om vooral niet te vergeten. Deze oude man achter het spreekgestoelte hield ons een les voor waarin hij ingehouden kalm de wereld vertelde wat er fout was gegaan. Hij zette uiteen dat de nazificatie van Duitsland in wezen stap voor stap was gegaan en dat de nazi’s hadden gezien hoe elke stap die tegen de Joden van Duitsland was gericht, werd geaccepteerd door de burgers van Duitsland. De vernietiging van de Joden was de laatste, barbaarse stap in een proces dat in een escalatie leidde tot de vernietiging. Langzamerhand was Duitsland gewend geraakt aan het ergste en wel zozeer dat verzet, opstand zo u wilt, niet meer in de geest van miljoenen Duitsers opkwam. De vernietiging van een heel groot deel van het Europese Jodendom vond in stilte en zonder veel verzet plaats.
In Nederland was de situatie niet anders. Wij zullen voor altijd respect betonen aan de mensen die wél verzet boden, maar het officiële Nederland bestond voor het grootste deel uit wat sommigen collaborateurs, al dan niet in Londen, zouden noemen. Dat woord hoeft wat mij betreft niet te worden genoemd, maar zeker is dat het officiële Nederland nauwelijks of niet in staat was verzet efficiënt vorm te geven. Het fatale proces van gewenning, zo helder beschreven door de Duitse verzetsmensen bij de herdenking in Auschwitz, had zijn werk gedaan.
Ik weet niet of de laatste spreker in Auschwitz, Ronald Lauder, de invloedrijke president van het World Jewish Congress, tevoren de toespraak heeft gelezen van mijn Duitse held, die sprak met ingehouden woede en passie. Zowel mijn Duitse held alsook Ronald Lauder spraken uit het hoofd. Althans, papier was niet zichtbaar! Het verschil in benadering van beide heren was dat de Duitse spreker zijn visie beperkte tot het vooroorlogse Duitsland en dat Lauder het opkomend antisemitisme plaatste in een internationaal verband. Bitter laat Lauder weten dat Europa en Amerika vóór de Tweede Wereldoorlog het Joodse volk in de steek lieten toen op grote schaal hulp nodig was. Van de 32 landen die in 1938 aanwezig waren op de Conferentie van Evian om het Joodse vluchtelingenvraagstuk te bespreken, was er niet één, inclusief het baken van verlichting Amerika, die de Joodse vluchtelingen te hulp wilde schieten. Er was slechts één uitzondering: de kleine en machteloze Dominicaanse Republiek.
Ronald Lauder had al in 2015 in een toespraak laten weten bezorgd te zijn over het opnieuw opkomende antisemitisme. Nu vijf jaar later ziet hij het op talloze plekken in de wereld terug, ook in het baken van vrijheid en democratie, zijn eigen Amerika. Ik hoor de bitterheid in zijn stem wanneer hij zegt dat Joden in Amerika niet veilig zijn in hun eigen synagoges. Dat daar in de tempels van het Amerikaanse Jodendom doden vallen door geweervuur.
Ik begrijp dat de neiging groot is de vooroorlogse situatie in Duitsland te vergelijken met wat er heden ten dage in de wereld gebeurt. Zou dezelfde naïviteit overheersen? Nu komen talloze politieke leiders bij elkaar in Auschwitz en Jeruzalem om gezamenlijk te strijden tegen het antisemitisme. Let wel: in 1938 kwamen in Evian politieke leiders bijeen om de gevolgen van het antisemitisme in Duitsland te bespreken. Wij kennen het resultaat.
Ik weet niet of er echt reden is te veronderstellen dat het antisemitisme zal winnen. Ergens in de wereld! Of is mijn gedachte naïef dat de tegenkrachten alert en sterk zijn? Of dat het verzet sterk genoeg is om te overwinnen?
Er is één groot en doorslaggevend verschil: de staat Israël is daar! Ik miste in Auschwitz dit keer de formatie overvliegende gevechtsvliegtuigen van de Israel Defense Forces. Zij stellen mij gerust!
