Het Midden-Oosten, met aanverwante gebieden als Turkije en Iran en meer naar het Aziatische oosten Afghanistan, is traditioneel een gebied in de wereld vol van geweld, grenswijzigingen, stammenstrijd en voortgaande gebiedsverandering. Israël ligt weliswaar aan de buitengrens van het Midden-Oosten, maar is om bekende redenen noodgedwongen een bekende speler op dat schaakbord. Het bestaan van de staat hangt in hoge mate af van de eigen kracht, maar traditioneel ook van de Verenigde Staten. Vergis u echter niet: ook voor Amerika is Israël een partij van betekenis in het machtsspel dat zich in dit gebied afspeelt tussen de grote mogendheden, zoals ook de Russen de afgelopen jaren zeer actief waren een strategische positie te veroveren in het Midden-Oosten.
Om wat er gaande is beter te begrijpen, is het van belang te weten en voor ogen te houden dat veranderingen in de machtspolitieke verhoudingen in en rond het Midden-Oosten niets nieuws zijn voor het gebied. De Ottomanen speelden er ooit een doorslaggevende rol. Nog niet zo lang geleden, veel minder dan een eeuw, waren de Engelsen en de Fransen van grote betekenis. De stichting van de staat Israël en de strijd daarvoor liep parallel met de neergang van de Engelse positie, ondanks het feit dat het Verenigd Koninkrijk een belangrijke steunpilaar was.
Na het einde van de koloniale imperia van Engeland en Frankrijk werd die rol in toenemende mate ingenomen door de Verenigde Staten, een beleid dat natuurlijk vooral werd ingegeven door de rijke voorraden aan grondstoffen. Dat is de verklaring voor het feit dat Amerika doorgaans coalities sloot met (aartsreactionaire) landen als het machtige Saoedi-Arabië en zijn vazallen. Wij zien dat ook deze coalities nu aan slijtage onderhevig zijn door veranderende verhoudingen tussen de Arabische landen. Ik weet het niet zeker, maar spelen de verhoudingen tussen sji’ieten en soennieten, die elkaar bestrijden en vernietigen alsof zij niet dezelfde Allah aanbidden, hier ook een rol? De wreedheid van hun oorlogen in bijvoorbeeld Jemen en Syrië overtreft nog niet de wreedheid van de Europese oorlogen, maar komt daar wel dichtbij. Er lijken bovendien geen krachten aanwezig te zijn die de oplopende spanningen kunnen beteugelen en afzwakken, zodanig dat efficiënte vredesovereenkomsten tot stand kunnen komen. De afwezigheid van effectief centraal gezag bemoeilijkt een verbetering van de verhoudingen aanzienlijk.
Ik denk dat wat nu lijkt op terugtrekking van de Amerikanen uit het Midden-Oosten, in lijn is met de hierboven geschetste ontwikkelingen. Het ziet er naar uit dat de Amerikaanse president Trump op de eerste plaats een man is die meent dat de Amerikaanse belangen vooral door een nationalistische bril moeten worden gezien. Na de Tweede Wereldoorlog was elke Amerikaanse president een internationalist, die meende dat het een primaire rol was van Amerika om de wereld aan te sturen richting welvaart en stabiliteit. Natuurlijk, niet in de laatste plaats geïnspireerd door kapitalistische belangen, maar toch ook als beschermer en brenger van de democratie, en geïnspireerd door een heftige afkeer van alles wat communistisch was.
Ook die wereld is veranderd, want de Amerikanen beschouwen zichzelf na de val van de Muur in 1988 als de overwinnaars van het communisme. En niet zonder reden! Nu lijkt het erop dat de Amerikaanse buitenlandse politiek een nieuwe fase ingaat, zo meent Jossi Beilin, een vooraanstaand Avoda-politicus (de politieke partij de Arbeid,HvdB) ten tijde van de Oslo-Akkoorden en alles wat er daarna vooral niet gebeurde. Die nieuwe fase is de militaire terugtrekking van Amerika uit politiek kwetsbare gebieden, geïnspireerd door Amerikaans nationalisme en het loslaten, daar ziet er althans naar uit, van de rol van politieagent van de wereld. Anders gezegd: de taak van tikoen olam is niet meer het primaat van deze Amerikaanse president.
Er zullen tal van mensen zijn die met deze beleidsverandering heel tevreden zijn: weg uit Syrië, deels weg uit Irak, weg uit Afghanistan, weg uit (al enige tijd) Libanon, gespannen verhoudingen met Turkije en heel beperkte aanwezigheid in Israël.
Dit alles zou kunnen betekenen dat de positie van Israël als broertje van het krachtige Amerika zwakker wordt, terwijl het evident is dat de Russen bezig zijn hun rol in het Midden-Oosten te versterken. Ten koste van Israel? Sommigen zeggen dat Israël op Poetin kan vertrouwen omdat hij in Sint Petersburg Joodse buren had en veel van de Lubavitcher Chabad hield. Ik zou er niet op vertrouwen. Het lijkt mij zeker dat men in Jeruzalem en Tel Aviv de grote strategische vragen weer aan de orde stelt en antwoorden formuleert die de veiligheid van Israël waarborgen. Ik hoop dat het lukt. Uit het diepst van mijn hart! Eenvoudig zal het niet zijn!
