Het is een kwestie van smaak: ik houd er niet van in een publieke column te veel en te diepgravend over privézaken en -gevoelens te schrijven. Ik geef toe, er zijn op veel plaatsen en op veel manieren prachtige columns geschreven over strikte privézaken en deze columnisten moeten er vooral mee doorgaan.

Ik maak een kleine uitzondering in deze column ter gelegenheid van Pesach, door te melden dat mijn kleinzoon van 3 jaar voor het eerst het Ma nisjtana zal zingen. Zijn moeder heeft het hem geleerd en één van de positieve gevolgen is dat hij de sinterklaasliedjes van het kinderdagverblijf vergeten lijkt te zijn. For the time being! Terwijl ik dit schrijf, probeer ik mij de bredere betekenis van deze kleine familiegebeurtenis voor te stellen, een familiegebeurtenis die in zoveel families vreugde en ontroering zal oproepen. Zo hoort het ook!

De bredere betekenis van het vieren van Pesach en het zingen van Ma nisjtana heeft alles te maken met begrippen als nationaal besef, met continuïteit en overdracht, met samenhang en solidariteit. Het Pesachfeest is ook geen godsdienstig feest en het is in de ogen van een aantal historici zelfs de vraag of de verhalen over het vertrek uit Egypte van het hele Joodse volk, het trekken door de Rode Zee en het 40-jarig verblijf in de Sinai, niet slechts parabels zijn die volkomen losstaan van de vraag naar de feitelijke waarheid en werkelijkheid. In mijn ogen is dit laatste niet zo belangrijk, maar wel interessant omdat de parabels zonder feitelijke grondslag toch betekenis hebben alsof die werkelijkheid bestaan zouden hebben.

Ik vind het een fascinerende vraag hoe identiteit eigenlijk tot stand komt. Bij veel bevrijdingsbewegingen hebben wij gezien hoe met de hulp van heel wat middelen het stempel van een bepaalde identiteit als het ware werd gecreëerd. Geschiedenis, een leger, een charismatische leider, discipline, idealen, een volkslied en uniformen, dat alles had een functie bij het tot stand brengen van een identiteit. De geschiedenis van het zionisme kent tal van soortgelijke verschijnselen, met dien verstande dat de Joodse identiteit niet nieuw was en veeleer een herwaardering nodig had om ook de rol van bevrijdingsbeweging, voor en na de Sjoa, te kunnen vervullen. Het verwerven van een nieuwe identiteit door het Joodse volk, die van een bevrijdingsbeweging, zionisme genaamd, heeft ons het grote geluk gebracht van het bestaan van de Staat Israël, hoe men over die staat in de huidige omstandigheden ook mag denken.

Het is waarschijnlijk dat de Joodse identiteit, ook al hebben wij er geen precieze definitie voor, in de huidige tijd aan verandering, zo u wilt aan slijtage, onderhevig is. Ik denk dat daar twee oorzaken voor zijn: in de eerste plaats de omstreden politieke rol van Israël in deze tijd, en ten tweede het uiteen vallen van het godsdienstige jodendom en de strijd waarmee dat gepaard gaat, een strijd die naar het lijkt steeds heftiger polarisatie met zich meebrengt.

Natuurlijk is de rol van Israël, in al zijn facetten, van het allergrootste belang voor behoud en versterking van de Joodse identiteit. Hoe mooi dit ideaal ook mag klinken, de werkelijkheid is een stuk ingewikkelder doordat er geen coherente, heldere Joodse identiteit bestaat. Het jodendom is in die zin een soort verzameling van tal van gedachten en vormen van gedrag waar een ieder die daar behoefte aan heeft, zo het zijne in kan vinden. En dat op een wijze waar elke persoon tevreden mee kan zijn. Ik heb het gevoel dat deze prachtige functie van het bestaan van ‘de Staat’ aan slijtage onderhevig is. De oorzaak ligt in het feit dat de politieke koers van Israël, samengevat in de bezettingspolitiek, tot een zodanig moreel dilemma heeft geleid dat tal van Joodse individuen dit beleid scherp veroordelen en verwerpen. Resultaat is ook grote verdeeldheid in Joodse gemeenschappen, zoals wij die tegenwoordig waarnemen, bijvoorbeeld in de Verenigde Staten. Ik geloof sterk dat wij het negatieve effect van dit gebeuren niet moeten onderschatten.

Het is niets nieuws dat stromingen in het religieuze jodendom zo oud zijn als de Joodse traditie zelf. Het zit naar mijn mening ook ingebakken in de structuur van het Talmoedische denken, dat debat en tegenstellingen als wezenlijke kenmerken beschouwt. Op de meest positieve wijze kan men ook zeggen dat deze wijze van denken de intellectuele creativiteit binnen het jodendom tot grote hoogte heeft gevoerd. Joodse nationalisten zouden zeggen dat dit ook de verklaring is van het bovenmatig aantal Joodse Nobelprijswinnaars in de geschiedenis van deze prijs. Israëlische media houden ieder jaar nauwkeurig een lijstje bij!

Het is heel moeilijk te beoordelen, maar ik heb het gevoel dat de interne strijd over het godsdienstig gelijk binnen die enorme poel van Joodse schakeringen heftiger is dan ooit en dat het gevecht met grote scherpte wordt gevoerd. Kijk naar Israël: godsdienstige verkettering in alle richtingen voert de boventoon, een schouwspel dat tot weinig inspiratie leidt. Wat dat alles voor gevolgen heeft voor het beleven van een identiteit, is zeker niet duidelijk, maar ik vrees het ergste.

In de Joodse wereld ziet het er op dit ogenblik niet al te goed uit. Daarom kijk ik met des te meer vreugde uit naar het eerste Ma nisjtana van mijn kleinzoon.