De dagelijkse beelden van vluchtelingen op de Middellandse Zee, opgepikt uit zee, hebben iets positiefs: zij zijn tenminste uit zee opgepikt in tegenstelling tot die Syrische vader of moeder of kind van wie nooit meer iets gehoord zal worden: verdwenen in zee. De grote groepen vluchtelingen die zich weten te verzamelen in Turkije, Macedonië, Italië of waar ook, roepen een gevoel van schaamte op: zij zijn op weg naar bij voorkeur Noord-Europa waar hen een prachtige toekomst wacht. Sommigen laten weten daar zelfs recht op te hebben. Hun teleurstelling zal groot zijn!
Diegenen die een grens weten over te steken, zijn via een verlaten spoorlijn op weg naar een station in Servië waar zij de trein kunnen pakken naar Duitsland of Nederland. Ook zij stralen vaak een soort van optimisme uit! Als in een Exodus zijn enorme groepen verjaagde of verbitterde mensen op weg naar een Beloofd Land waar alles beter zal worden. Van procedures, van Rechten op grond van het Vluchtelingenverdrag hebben zij geen benul. Een groot deel van de mannen, vrouwen en kinderen zal niet in het land van hun hoop worden toegelaten en verdwijnen in een illegale massa of in enorme kampen aan de randen van het oorlogsgebied. Beklagenswaardig zijn de politieke leiders die niet eens een gemeenschappelijk Europees beleid kunnen formuleren, geklemd als zij zitten tussen de goede wil van het ene deel van hun bevolking en aan de andere kant de grote groep burgers die langer moeten wachten op een bescheiden woning, omdat een vluchtelingengezin ook een recht heeft. Vreemdelingenhaters, van mensen die bang zijn hun banen te verliezen aan vreemdelingen en tal van anderen die gewoon de pest hebben aan alles wat etnisch niet in hun straatje past.
Er zijn naar de schatting van de Hoge Commissaris voor de Vluchtelingen van de VN op dit ogenblik ongeveer 65 miljoen vluchtelingen in de wereld. Dat wil zeggen: zij zitten in kampen en wachten hun lot af. Meestal is dat jarenlange inertie. Grote groepen zijn simpelweg op drift terwijl regeringen de stroom proberen te beperken. Afgewezen (economische) asielzoekers zoeken ontroostbaar hun weg, want terugkeer is vaak niet mogelijk en het alternatief is de illegaliteit. Regeringen die wel willen, vrezen de banvloek van uiterst rechtse en soms zelfs fascistische activisten. De vrees bestaat dat de stromen vluchtelingen de komende jaren uitsluitend zullen toenemen omdat de onderliggende oorzaken naar mijn mening nauwelijks of niet worden aangepakt of omdat met name westerse regeringen na alle slechte ervaringen met grote aarzeling of alleen in ondersteunende zin zullen ingrijpen in de conflictgebieden van waar de asielzoekers afkomstig zijn.
Ik denk dat er redenen zijn om zeer pessimistisch te zijn over wat er te gebeuren staat. In drieërlei zin: conflicten in het Midden-Oosten en Afrika zullen in aantal en heftigheid toenemen. Immers, de fragiele politieke structuren in die gebieden zullen verder worden aangetast en uiteenvallen in vaak door Moslim-extremisten geïnspireerde oorlogen. Hierdoor zullen complete volksverhuizingen ontstaan met een heel grote belasting voor landen als Libanon en Jordanië. En ten derde: westerse regeringen en bevolkingen zullen huiverig zijn nog meer Moslims in hun landen te ontvangen wegens het risico nog meer instabiliteit te importeren.
In wezen staan wij voor zulk een immens probleem: humanitair, politiek en militair, dat Europa zich voorlopig, althans dat hoop ik van harte, laat zien in zijn meest machteloze gedaante. Dat kan en mag natuurlijk niet voortduren. De vraag is alleen hoe deze kluwen van problemen en dilemma's aan te pakken.
Ik hoop van harte dat, terwijl het lijkt dat de discussie nu enigszins op gang komt in Christelijk Europa, de regeringen van de EU en de Europese Commissie zich in de eerste plaats bewust zijn van hun morele verantwoordelijkheid. De vraag of en in welke mate vluchtelingen worden opgenomen, is ondanks het VN-Vluchtelingenverdrag, in de eerste plaats een morele verplichting. Afwijzing of aanvaarding ervan heeft belangrijke gevolgen. De aanvaarding heeft in de eerste plaats als effect dat men geconfronteerd kan worden met ingewikkelde dilemma's. Zoals nu voor de zoveelste maal in de praktijk te zien is! Daarbij komt dat ook opnieuw blijkt (het doet mij altijd aan de jaren voor WO II herinneren) dat de morele standvastigheid om vaak tegen een hoge materiële prijs grote groepen mensen op te vangen en deze een nieuwe toekomst te bieden, niet erg groot is. Ingewikkelder wordt het nog een houding te bepalen tegenover diegenen die uiteindelijk niet als vluchteling worden erkend: zij zijn vaak de grootste slachtoffers.
Ik weet niet zeker of Joodse gemeenschappen een eigen verantwoordelijkheid hebben. Ik ben eigenlijk van mening dat dit wel zo is. Het is toch immers zo dat diegenen wier geschiedenis doortrokken is van vlucht en verblijf, dat men van hen kan verwachten dat er meer begrip is voor de betekenis van een open houding en een gastvrije ontvangst. Tikoen Olam, heette het toch. Verbeter de wereld!
