Ik denk dat het begin jaren '60 was dat ik van één van mijn hoogleraren hoorde van het Sykes-Picotverdrag. Ik weet nog dat het betreffende college veel indruk op mij maakte (daarom herinner ik het mij nog) omdat de overeenkomst tussen de koloniale mogendheden Frankrijk en Engeland werd gepresenteerd als modern koloniaal beleid, met als doel orde aanbrengen in een tumultueus werelddeel, dat van het Midden-Oosten. De meest betrokken landen in dat gebied waren het Ottomaanse Rijk van Turkije, Libanon, Syrië, Irak en Jordanië. Het lot van Palestina speelde een ondergeschikte rol, omdat het niet ging om een mogendheid van enige betekenis.
Dat zogenaamde Sykes-Picotverdrag vormde de basis van de interstatelijke herindeling van het Midden-Oosten aan het begin van de vorige eeuw. Wanneer men naar de kaart kijkt die het resultaat was, is het vooral een kaart met een aantal kennelijk willekeurig gekozen zwarte lijnen die als grenzen van een groep staten moeten dienen. Ik zou het moeten nagaan, maar met de gekozen grenzen maakt men op het eerste gezicht zeker niet de indruk rekening gehouden te hebben met historische verhoudingen tussen de volkeren en stammen van het immense gebied dat de overeenkomst besloeg. Men kan twisten over de feitelijke acceptatie van het besluit, maar deze grenzen hebben het grootste deel van bijna een eeuw gefunctioneerd tussen staten en volkeren.
Het is heel interessant dat de discussie over het Sykes-Picotverdrag terug is in een aantal media. Er zijn verschillende vragen, zeer theoretisch voorlopig, die terugkomen in het (bescheiden) debat: moeten deze grenzen gewijzigd worden om oplossingen te vinden voor allerlei conflicten, en veel boeiender: zijn die grenzen ook de oorzaak van veel van de conflicten en worstelingen die wij heden ten dage zien in het moderne Midden-Oosten? Daar tegenover staat de mogelijke vaststelling dat deze huidige situatie helemaal niets te maken heeft met grenzen, maar veeleer met een nieuwe fase in de ontwikkeling van het gebied ten gevolge van grote politieke en sociale veranderingen.
Het is aardig om te zien of er een parallel te trekken is met de betekenis van grenzen in Europa. Overigens, in Europa vergeet men meestal dat de vrede in dit deel van de wereld eigenlijk van zeer recente datum is en dat de oorlogen die hier gedurende eeuwen werden uitgevochten, veel ernstiger waren met veel en veel meer slachtoffers dan die in het Midden-Oosten. Bescheidenheid past ons bij het uiten van oordelen en het geven van adviezen. Ik denk dat de meest recente oorlogen in Europa ontstonden uit machtspolitieke overwegingen zoals de beheersing van kolen en staal, en vooral uit ideologische overwegingen. Historici van grote reputatie hebben zich over deze vragen gebogen. Zeker is dat het lijkt dat na de grote oorlogen in Europa er politiek en economisch evenwicht is ontstaan: de Europese Unie, die ons optimistisch heeft gemaakt over de toekomst. Ook lijkt het mij toe dat de orde in Europa veel omvangrijker is dan in het Midden-Oosten door het feit dat in algemene termen ook politieke en sociale rust is ontstaan: de volkeren van Europa leven tenslotte in welvaart, hoewel die geenszins ‘rechtvaardig’ is verdeeld. Echter, de macht van de spelers in het spel garandeert een zekere mate van evenwicht. Zo kom ik terug bij de vraag waarom Sykes-Picot het kennelijk niet gehouden heeft. Richard Haass, de directeur van de Council on Foreign Affairs in New York, wijdt er een boeiend artikel aan dat ook in de Volkskrant verscheen.
De vraag van Haass is of er pogingen moeten worden gedaan, door de meest betrokkenen en door de grote mogendheden, om de rust van het Sykes-Picotverdrag terug te brengen. Haass zegt, en ik ben dat volstrekt met hem eens, dat een dergelijke poging geen schijn van kans zou hebben omdat, ik zeg in het in mijn eigen woorden, de deksel van de ketel is gesprongen en deze er nooit meer op zal passen. Mijn voorspelling, niet zo moeilijk overigens, is dat een groot deel van het Midden-Oosten en Noord-Afrika een ongewisse toekomst tegemoet gaat vol spanningen en oorlogen tussen staten, volkeren en stammen, vergelijkbaar met de eeuwen van oorlog en strijd in Europa.
Daar zal een nieuwe werkelijkheid uit voortkomen en niemand weet daarvan de toekomstige contouren. Eén ding staat mijns inziens vast: het gaat om een oorlog tussen aanhangers van hetzelfde geloof, de islam, en dat zal geen enkel verschil maken.
