Vertalen is een kunst op zichzelf. Het zal best opvallen dat Google Translate bijvoorbeeld van het Engels naar het Nederlands misschien niet erg literair is, maar nog best te begrijpen valt, omdat de talen verwant zijn. Daarentegen wordt er van het Hebreeuws naar het Nederlands, of vice versa, een rommeltje van gemaakt, een soort woordenbrij, omdat de grammaticale opbouw van de twee talen zo ver uit elkaar ligt.
Andere problemen rijzen als de brontaal en de doeltaal cultureel verschillen; dan moet de vertaler zorgen dat zijn of haar vertaling is aangepast aan de gebruiker en de lokale begrippen van de gebruiker. Dat wordt ook wel context genoemd.
Recent las ik in het Nederlands enkele boeken van eigentijdse populaire auteurs. Er wordt daarin nogal losjes omgesprongen met beschrijvingen van de paringsdaad en wat daarbij hoort, in bewoordingen die ik nauwelijks in het openbaar zou durven gebruiken. Ik ben duidelijk in mijn taalkundig-seksuele ontwikkeling achtergebleven. En deze boeken zullen als zodanig niet zonder enige bewerking in de talen van wat behoudender culturen kunnen worden vertaald.
Een relatief nieuw probleem is 'political correctness' (PC). In de tweede alinea zit daar een voorbeeld van, ingegeven door het feminisme. Een taal die nog niet zo beïnvloed is door PC, of veel minder dan de talen van West-Europa, is het Russisch. De vertaler uit een westerse taal, bijvoorbeeld van het Engels naar het Russisch zal moeite hebben met een woord als chairperson – dat bestaat nog niet in de doeltaal. Hij zal dus terug moeten vallen op chairman. Zo ook Afro-American voor negro, mede omdat in het Russisch het gebruikelijke woord voor neger niet die westerse negatieve ontwikkeling heeft ondergaan, en geen beledigende connotaties heeft. Evenals gipsy, dat in het westen is vervangen door Roma; dat woord is niet gebruikelijk in het Russisch, en de lezers van de vertaling zullen er van opkijken, terwijl het niet de bedoeling was van de auteur van het geschrift in de brontaal om het te laten opvallen.
Dit is pas het begin. Er zijn natuurlijk regimes die controleren wat er mag worden vertaald en censureren wat hen niet bevalt. Voorbeelden kan iedereen zelf bedenken, vanaf nazi-Duitsland, Franco's Spanje tot communistisch Rusland (en dat zijn de ergste voorbeelden).
Dan zijn er de vertalers die begrijpen wie hun boterham betaalt en uit zichzelf zaken beter verteerbaar opdienen. Dat kan voortvloeien uit de aard van de opdrachtgever, of wel vanwege hogere machten. Of beide.
Dat begon al met de Bijbelvertalingen. Wie officieel te werk was gesteld, kon zich aanpassen aan de eisen van de opdrachtgever. Wie autonoom bezig was, ging op de brandstapel, samen met zijn vertaling, wegens ketterij.
Een aardig voorbeeld van aangepaste vertaling geeft het boek van Ayaan Hirsi Ali, welbekend in Nederlandse politieke kringen, die zich zeer kritisch uitlaat over de plaats van de vrouw in de islam. Haar boek werd in 2005 door een Duitse uitgever vertaald in het Duits en in het Turks. Het zal u niet verbazen dat er hier en daar wat werd gerommeld in de Turkse editie. Men mag de lezer tenslotte niet voor het hoofd stoten, of het boek zou gewoon kunnen worden verboden en dat geeft een financiële strop, nietwaar.
Een nauwkeurige lezing van een vroege vertaling van het dagboek van Anne Frank leverde een kleine maar aardige wijziging op in de Duitse versie; Anne schrijft over de vijandschap tussen Duitsers en Joden. Dat werd vertaald als vijandschap tussen sommige Duitsers en Joden. Voor het goede gevoel van de lezer, neem ik aan.
Vertalingen in het voormalige Oost-Duitsland en de opleiding van de vertalers daar stonden geheel in dienst van de Marxistisch-communistische leer. Al het onwelgevallige werd verzacht, onderdrukt of gewoon weggelaten.
De bekende stripboeken van Asterix werden vertaald en uitgegeven in Kroatië, en dit vertaalwerk werd op subtiele manier gebruikt om de negatieve gevoelens tegen de Servische vijand te versterken. Altijd handig.
Een ander terrein van vertalingen, die hier versies worden genoemd, is te vinden in Verenigde Naties. Neem resolutie 242 van de Veiligheidsraad van 1967. Wat dat voor gedonder heeft gegeven en nog steeds geeft. De Engelse versie spreekt van “terugtrekken van Israëlische legerkrachten uit gebieden die bezet zijn gedurende het recente geschil.” De andere versies hadden meer specifieke uitdrukkingen zoals “terugtrekken (…) uit DE (mijn kapitalen, ek) gebieden” … Wat een lidwoord al uitmaakt!
Een aardige reden voor sommige landen om het nasynchroniseren van films in de landstaal te prefereren boven ondertiteling was het simpele feit dat met nasynchroniseren de originele tekst volledig is verdwenen, terwijl ondertitels de kijkers die de vreemde taal beheersen, in staat stellen eventuele subversieve meningen tóch te horen. Je moet ook aan alles denken.
Er zijn nog vele voorbeelden te noemen hoe vertalingen in de politiek niet altijd geheel onafhankelijk worden geboren.
