Leenwoorden zijn woorden die uit een vreemde taal geïncorporeerd worden in de lokale taal. Dit verschijnsel van opname van leenwoorden is wijd verbreid. Het Engels is een rijke bron voor leenwoorden over de hele wereld. De Fransen, taalpuristen die eeuwenlang meenden dat hun taal de wereldtaal was, hebben zich lang verzet tegen incorporatie van Engelse leenwoorden, maar hebben in de moderne tijd dit achterhoedegevecht verloren; Engelse terminologie is in het Frans inmiddels degelijk ingeburgerd. De Vlaamse Belgen, in hun afkeer van alles wat Frans was, weigerden Franse woorden op te nemen in het Vlaams, en ontwikkelden voor bijna alles wat dreigde binnen te komen een eigen puristische term. Het Nederlands van vandaag neemt zonder enige gêne Engelse woorden op. Vaak is de dominante taal in een land de taal die woorden verschaft aan de ondergeschikte taal; hier speelt een politiek spel van krachten een belangrijke rol.
In dit opzicht ligt natuurlijk de verhouding tussen Hebreeuws en Palestijns Arabisch heel gevoelig. Het viel me altijd al op dat de coördinator van PHR (Physicians for Human Rights), een Arabische Israëli, zoveel Ivriet-woorden gebruikt gedurende de telefoongesprekken op de lange reizen naar de verschillenden steden en dorpen waar we onze poliklinieken houden. Dit geldt voor gesprekken met Arabische Israëli's - als hij spreekt met Palestijnse Arabieren op de bezette Westelijke Jordaanoever, dan droogt dit aspect van zijn taalgebruik praktisch geheel op. Dit hoeft niemand te verbazen. Toch is er wel degelijk sprake van een gebruik van Hebreeuwse leenwoorden op de bezette Westelijke Oever. Daar is zelfs een heel interessant boek aan gewijd, Palestinian-Israeli Contact and Linguistic Processes (Routledge 2013). Dit is een bewerking van het proefschrift van Nancy Hawker die enkele jaren lang interviews afnam in steden en vluchtelingenkampen in de bezette gebieden. Zijzelf spreekt vloeiend Arabisch, en ook Ivriet, maar dit laatste was niet bekend bij haar gesprekspartners aldaar. Uit die interviews lichtte zij de Hebreeuwse woorden die in de stroom van het Arabisch gebruikt werden. Het is niet mijn bedoeling om hier woordenlijsten aan te bieden, maar het gaat over woorden als: beseder (okay), machsom (checkpost), menaheel (werkbaas), kanyon (winkelcentrum), seger (sluiting, waarvoor initieel geen Arabisch woord bestond). Het boek van Nancy Hawker geeft trouwens veel meer dan taalkundige inzichten: het behandelt beknopt de achtergronden van het Israëlisch-Palestijnse conflict en verschaft en passant een mooi kijkje op het leven van de onderdrukte Palestijnen in bezet gebied en in de vluchtelingenkampen aldaar.
Naar het gebruik van Ivriet-woorden door Arabische Israëli's onder elkaar is nooit een formele studie gedaan, maar dat is zo veelvuldig en wijd verbreid dat het waarschijnlijk niet meer interessant is. We mogen ook niet vergeten dat bijna alle Israëlische Arabieren Ivriet als tweede taal leren. Het gebruik van Hebreeuwse leenwoorden in de bezette gebieden is natuurlijk heel andere koek.
Een enkele Palestijn wijst het gebruik van Hebreeuwse leenwoorden principieel af, uit nationalistische en taalpuristische motieven. Het zou een erkenning betekenen van het 'normale' van de Israëlische bezetting, en dat betekent bijna verraad aan de Palestijnse zaak.
De gebruikers van Hebreeuwse termen vallen volgens Hawker uiteen in vier groepen, die elkaar doorkruisen, maar die ieder een vrij verschillend assortiment van leenwoorden gebruiken:
- Palestijnen die Hebreeuws leerden in Israëlische gevangenissen. Hun gebruik van Ivriet-termen is een soort 'badge of honor'.
- Palestijnse arbeiders die werken in de settlements of onder ander Israëlisch beheer, inclusief degenen die dagelijks naar Israël reizen over de 'Groene Lijn'. Zij gebruiken Hebreeuwse termen voor instrumenten die ze in het werk gebruiken. Vrouwen spreken bijvoorbeeld van nikajon (schoonmaak) over hun werk.
- De onvermijdelijke contacten met Israëlische militaire en civiele autoriteiten op allerlei gebied.
- Humoristisch gebruik van Hebreeuws, als 'slang' om te laten zien dat je 'cool' bent. Vooral bij jongeren.
Met deze korte column doe ik onrecht aan het enorme werk van Hawker, dat een bron van informatie is voor wat betreft de belevenis van een onderdrukte Palestijn. Het boek laat zich overigens praktisch als een roman lezen, met vloeiende taal, en veel voorbeelden.
