Het boekje Mens Onmens van NRC-schrijver/journalist Bas Heijne – hij noemt het zelf een essay – is een analyse van de stand van zaken in Nederland en elders in de wereld. Hij noemt de voor de hand liggende problemen, nationalisme, populisme, racisme, die voortkomen uit een gebrek aan samenhang en identiteit. Hij noemt de Verlichting en wie daar voor en tegen zijn. Teveel Verlichting is niet goed, dan regeert alleen de rede, te weinig maakt dat alleen de emotie telt.

Hij analyseert zoals altijd helder en hij is belezen. Maar net als in de krant benoemt hij de problemen wel, maar hij komt maar niet met een oplossing, zodat je, ook hier, met een gevoel van ongeduld blijft lezen. Waar wil hij heen?

Zelf zegt hij in een interview met de Volkskrant:“Je kunt niet voor alle spanningen in een samenleving één oplossing geven, en zeker niet op een A4’tje. Nederlanders willen altijd een A4’tje hebben met vier punten, zo voeren we het uit, maar dan verander je niks wezenlijk. Want dan ben je niet fundamenteel anders gaan kijken. Aan iedere verandering in een samenleving gaat een bewustzijnsverandering vooraf. Dat is mijn terrein.”

Mensen die wel proberen iets te vinden waar je mee verder komt, hoe vaag ook, vindt Heijne naïef. Ja, het is misschien idealistisch, maar alleen met analyseren kom je er niet. Er is antisemitisme en populisme, doe er dus iets aan, zou ik zeggen. Ik herhaal maar weer: blijf alert, protesteer en benoem het.

Hij constateert bijvoorbeeld dat wij de Ander alleen als vijand zien, die we niet in onze samenleving willen. Wij allemaal? Onze gemeenschap zou helemaal niet bestaan als wij de Ander niet over het algemeen zouden accepteren, al is het vaak NIMBY. Maar zonder die acceptatie hoe gebrekkig ook, zou er een constante burgeroorlog zijn. Daar zijn sommige extremisten op uit, hopelijk is onze democratie sterk genoeg om overeind te blijven. Maar we moeten waakzaam blijven, dat zien we met de avondklokrellen en de coronaprotesten.

In hetzelfde interview zegt hij: “Ik heb er lang over gedaan om te denken: het maakt niet uit dat ik geen oplossingen bied en dat ik niet altijd een hapklaar profiel heb, juist dat zoekende is mijn stem. Maar ooit zei iemand tegen me: ‘Jij verschuilt je achter je onderwerpen’. Dat kwam wel aan. Blijkbaar wordt het tijd om nu ook te laten zien wie ik ben. Om intiemer te gaan schrijven. Dat wordt mijn volgende etappe. Eindelijk wat minder over de wereld schrijven, maar vanuit de intiemere wereld in mezelf.”

Dat blijkt ook uit het einde van zijn essay. Dan komt Heijne opeens met een verrassende wending: de Bergrede. Dus toch. De Bergrede is voor hem het draaiboek van een goede samenleving. Heel grappig voor een atheïst als Heijne. Een les van Jezus, die geworteld was in het jodendom en dus een Joodse ethische opdracht gaf aan zijn volgelingen.

Ik was jaren geleden op de berg waar Jezus de Bergrede gaf, een bijzondere plek. Er staat nu een kerk en ik was er omringd door hordes zingende en biddende pelgrims. De woorden van Jezus hoorde ik daar van een oude man uit Drenthe, die onderduikers had verborgen in de oorlog. Zijn vrouw en hij hadden hen in Israël opgezocht, stoere Israëli's die hun leven aan dit eenvoudige echtpaar te danken hadden. Het toen nog jonge echtpaar had de woorden van de Bergrede nagevolgd met gevaar voor eigen leven.

De eeuwenoude woorden klonken krachtig en ontroerend. Zo krachtig dat zelfs Bas Heijne erdoor werd geraakt. Ze zijn dan ook niet Joods of christelijk, maar universeel.