De orthodoxe zus van Arnon Grunberg, die in Israël woont (uit de tv-serie Het Beloofde Land van Coen Verbraak), vond het zo fijn dat zij na het overlijden van hun moeder precies wist wat ze moest doen. Dat is de essentie van de orthodoxie, niet alleen de Joodse: regels en wetten voor het hele leven. Het zou mooi zijn, als niet de keerzijde is dat afwijken verboden is. En dat de regels uit een ver verleden stammen, zodat ze vaak niet meer toepasbaar zijn in het heden, zoals de onderdrukking van vrouwen en niet-hetero's.
De paradox is dat er op het tegenovergestelde, eigen verantwoordelijkheid, je uitspreken bij onrecht, ook altijd de nadruk ligt in het jodendom. Maar dat is moeilijk en soms gevaarlijk. Het kwam voor in de 4 mei-lezing van Marcel Möring, de buurman die protesteerde tegen het wegvoeren van zijn Joodse buren. Möring dacht dat het een niet-Joodse buurman was, Frits Abrahams ontdekte dat hij wél Joods was. Het gaat om het wegkijken, schrijft Abrahams en het goedpraten, wat nog erger is. Precies wat de vergrijzers doen, de daden van hun foute familie worden goedgepraat.
Dat geldt ook voor de familie Stoop, nakomelingen van 'opa Stoop', die in de negentiende eeuw rijk werd in Nederlands-Indië. De familie profiteert nog steeds van zijn erfenis. Toen een lid van de jongste generatie dat aankaartte op een familiedag (in nota bene de Uilenburgersynagoge) kreeg hij een storm van protest over zich heen van de oudere generaties. Hoe durfde hij de nagedachtenis van opa Stoop, die toch zoveel goeds had gedaan met zijn geld, te bezoedelen?
Je moet het in zijn tijd zien, is het argument, ze stonden aan de goede kant. Idem dito met de discussie over het slavernijverleden. De Stoop-telg dacht eerst dat het wel meeviel met opa Stoop, die had godzijdank geen slaven. Maar toen kwam hij er achter dat Stoop wel koelies in dienst had, die haast net zo weinig rechten hadden en net zo werden uitgebuit als slaven.
En het zijn niet alleen de nakomelingen van de door slavernij en uitbuiting rijk geworden enkelingen; wij in het Westen kijken ook weg van de rest van de wereld vol armoede. Wat zijn we geprivilegieerd en wat zijn we er ons vaak weinig van bewust. Gaat het ergens een tijd goed, dan wordt alle ellende snel vergeten, zie Israël, met zijn ultraorthodoxe regering, waar de democratie wankelt. Die extreemrechtse stromingen raken aan het gevoel van de zus van Arnon Grunberg. Stem op ons, wij weten precies wat goed voor jullie is, dan hoef je zelf geen verantwoordelijkheid te nemen en geen moeilijke keuzes te maken.
Want dat is voor de latere generaties soms niet te verdragen, de keuzes die hun foute (groot)ouders maakten. Ze noemen het liever toeval dat hun grootvader bij de SS kwam en de verzetshelden, sorry verzetspersonen, waren ook geen lieverdjes.
Het dilemma van jonge mensen van Turkse afkomst om hier in Nederland wel of niet te stemmen voor het redden van de Turkse democratie, begrijp ik goed. Maar het gaat niet alleen om de Turkse regering, het gaat om de democratie in het algemeen. Als ik hier mee mocht doen aan de Israëlische verkiezingen, zou ik het ook meteen doen. Niet afzijdig blijven, je verantwoordelijkheid nemen, waar en hoe dan ook. Laten we die mooie Joodse eigenschap, al wordt die die vaak als bemoeizucht gezien, in ere houden en benadrukken, als we onze vrijheid willen behouden.
En toen mijn ouders overleden, wist ook ik precies wat ik moest doen. Ik vulde met mijn zus hun afscheid in zoals wij dachten dat het goed was. En het was goed.
