Kom, laat ik ook eens een complottheorie bedenken. Je wilt niet achterblijven in deze onzekere tijden. Een complot geeft houvast. Ik zie de longlist voor de Libris Geschiedenisprijs 2022 en wie staat daar op? Bart van der Boom met zijn boek over de Joodse Raad. Zo, merkwaardig.* Of niet?
Een van de initiatiefnemers van de geschiedenisprijs (ze schrijven zelf Geschiedenis Prijs) is het Historisch Nieuwsblad. En wie is daar de hoofdredacteur? Bas Kromhout. Waar ken ik zijn naam van, even googelen. Hij schreef De Voorman. Henk Feldmeijer en de Nederlandse SS, Fout geboren, het verhaal van kinderen van foute ouders. Bij zijn boek Fout, wat Hollandse Nazi-kranten schreven over Nederland, Joden en verzet zijn de commentaren van onder anderen Ad van Liempt en Chris van der Heijden. Kijk, daar heb je het complot. 'Ze' kennen elkaar, prijzen elkaars boeken aan, laten iemand promoveren op een flutdissertatie** en nomineren elkaar nu zelfs voor een mooie prijs.
Maar klopt het ook? Dat hoeft toch niet bij een complot? Je roept gewoon wat, want je voelt dat het niet klopt. Daar gaat het om, zie het mooie boekje van Roxane van Iperen, Eigen welzijn eerst. Vaccinaties zijn slecht, zonnebrandmiddel ook, geen bewijs nodig hoor.
Zijn 'ze' toevallig zelf kinderen van foute ouders? Dat doet er niet eens toe, wat ze gemeen hebben is hun fascinatie voor foute Nederlanders. Die zijn namelijk onderbelicht en eigenlijk heel zielig, want … en dan komen de talloze excuses voor hun foute keuze. Mag dat dan niet? Je moet toch begrip hebben voor de onzekere tijden, de moeilijke omstandigheden, armoe, zieke kinderen, en noem maar op? Het is nooit hun eigen schuld, ze konden niet anders. Echt niet. En alle Nederlanders dan, die wél de goede keuze maakten, ook onder moeilijke omstandigheden? Denk ook aan de verzetsmensen die óók zeiden dat ze niet anders konden, maar daarvoor werden opgepakt en vermoord.
Die excuses zijn een gotspe. En begrip voor die foute keuze ook.
En net als je denkt dat je ze allemaal gehad hebt, de vergrijzers, de wegmoffelaars, kom ik er weer twee tegen in NRC, kort na elkaar.
In het boek De achterkant van de bevrijding, Schrijvers tussen angst en onafhankelijkheid in de Tweede Wereldoorlog, gerecenseerd door Jeroen van der Kris, vraagt Bertram Mourits, hoofd Collecties van het Literatuurmuseum in Den Haag, zich af hoe het Nederlandse schrijvers in de oorlog verging. Van der Kris: "Toen hij de brieven las van 'foute schrijvers' begon hij toch 'een zeker begrip' voor hen te voelen. Mourits benadrukt het een aantal keren: het gevoel dat de beschaving onder druk stond werd in de jaren voor de Tweede Wereldoorlog vrij breed gedeeld, vooral in conservatief-christelijke kringen. Communisme, massacultuur en feminisme werden daar als bedreigend gezien. Mourits: 'Het was veel gemakkelijker om in het verkeerde kamp terecht te komen dan ik me had gerealiseerd.' (…) Mourits is niet bang het verwijt te krijgen dat hij het verschil tussen goed en fout 'nivelleert', iets waarvan auteurs die begrip tonen voor 'foute' Nederlanders vaak worden beschuldigd. Dat er nu gepraat kan worden over de nazistische neigingen van Lucebert, schrijft hij, 'maakt het mogelijk zijn werk te verdiepen en te zien hoe eenvoudig talentvolle dichters in die jaren konden bezwijken voor overweldigde (sic) bombast.' Een verkeerde keuze, wil Mourits maar zeggen, is snel gemaakt."
Een verkeerd oordeel ook. Wéér is het niet hun eigen schuld, maar komt het natuurlijk door die 'overweldigde' nazipropaganda.
Dan het interview van Sjoerd de Jong met vertrekkend Hoofd Onderzoek bij het NIOD, Peter Romijn. Die geeft een eigen kleur aan grijs, namelijk veelkleurig. Dat kan natuurlijk ook, veel positiever dan dat saaie grijs, goed bedacht!
De uitleg van Romijn: “Ik heb een beetje moeite met dat grijstintenverhaal, dat in de jaren negentig opkwam en vooral bekend werd door Chris van der Heijdens boek Grijs verleden [2001]. Het gaat eraan voorbij dat er allerlei rolwisselingen waren tijdens de bezetting. Veel mensen deden soms iets aan verzet, dan gaven ze weer toe, en soms draaiden ze zich eruit. Dat maakt ze nog niet 'grijs', eerder veelkleurig. Grijs suggereert een essentie van hoe mensen zich gedroegen. Maar het was een heel onzekere tijd, waarin mensen telkens opnieuw hun houding moesten bepalen.”
Dát is nu juist de essentie van veel foute Nederlanders, die gingen na Dolle Dinsdag vaak in het verzet om zich schoon te wassen. Dat iemand die zó lang bij het NIOD heeft gewerkt dat niet zegt, past precies in mijn complottheorie. 'Ze' verzinnen excuses voor wat niet te excuseren valt. En daar heb je de onzekere tijd ook weer. Altijd het beste excuus.
We leven nu ook in onzekere tijden, maar als je de propaganda uit Rusland gelooft, omdat die overweldigend is, ben je toch echt fout. En toen dus ook.
Sjoerd de Jong: “Grijs was bedoeld tegen het moralisme uit de tijd van De Jong.”
Romijn antwoordt: “Ja, maar met die grijstinten introduceer je óók weer een vorm van moralisme. Goed en fout zijn dan de mensen die tenminste nog idealen hadden waar ze voor opkwamen. De grijze massa dobberde maar zo’n beetje mee, zonder echt te kiezen. Dat is ook weer een moreel oordeel dat geen recht doet aan het complexe gedrag van mensen en de dynamiek van de bezettingstijd. Ik heb de omgang met voormalige NSB’ers na de oorlog onderzocht. De Stichting Toezicht Politieke Delinquenten moest hen helpen weer mee te draaien in de samenleving, ook een vergeten geschiedenis. Ze werden behandeld als een sociaal probleem, niet als een politiek probleem. Heel Nederlands. Als je er maar voor zorgde dat ze een baan kregen en een dak boven hun hoofd, dan zou het vanzelf wel weer in orde komen en zouden ze niet terugvallen in hun oude overtuigingen. Dat heeft best goed gewerkt.”
Best goed? En al hun kinderen dan, die nu proberen het straatje van hun ouders schoon te vegen door dit soort boeken? En elkaar nu zelfs nomineren voor de Geschiedenisprijs. Waarom hoor je hier niets over in de media? Het is een complot, ik voel het gewoon.
* Zie mijn vorige column over Bart van der Boom.
** De dissertatie van Ad van Liempt heeft veel kritiek gekregen, onder andere van plagiaat, maar werd toch niet teruggetrokken. Hij probeert zich er uit te redden in een interview in NRC. Zie mijn eerdere column daarover. Ook probeert hij dat in het tijdschrift BMGN – Low Countries Historical Review, met een discussiedossier over plagiaat en nivellering.
