Als één van de samenstellers van De Nieuwe Hagada bekijk ik elk jaar een andere Hagada, uit nieuwsgierigheid (is-ie beter of slechter?) en ter inspiratie. Dit jaar was het de New American Haggadah van Jonathan Safran Foer (1).
De minpuntjes: geen transcriptie; mooie, maar saaie illustraties; God is gewoon Hij en er zijn ook geen vier dochters of andere vrouwen in te bekennen. Maar wat hij in een kavana schrijft vond ik herkenbaar en eerlijk.
Er is een volgorde, een ordening van de avond, maar daarbinnen is vrijheid, zegt Safran Foer. Die zie je aan de seidertafel, waar mensen heen en weer lopen, klagen over het eten, hun buurman niet zien zitten en waar het snel een rommeltje wordt met matzekruimels en wijnvlekken. Je ziet zo een Woody Allenfamilie voor je. Maar die chaos hoort, dat is nu juist de vrijheid die wij vieren.
Ja, een seider is soms rommelig, met mensen die te lang aan het woord zijn (inclusief ikzelf) en ouderwetse liedjes. Maar daar gaat het dus niet om, begrijp ik nu.
Het gaat om het doen, zoals altijd met rituelen. En dan maar afwachten of er 'iets' gebeurt. Soms is dat het besef dat we hier toch maar mooi zitten, als nakomelingen van die weinige survivors, en dat heel veel Joden op de hele wereld nu ook aan het seideren zijn. Soms is het gewoon het gevoel van saamhorigheid, het eindelijk bij de club horen. Zozeer dat het lijkt of ik al mijn hele leven seider vier, terwijl ik het 'pas' sinds 1992 doe.
Maar af en toe gebeurt het dat er iets meer is.
Elk jaar ondernemen we die fascinerende tocht vanuit de slavernij naar de bevrijding. We gaan door de woestijn van langdradigheid, wachten op het eten en altijd maar weer die matzes. En dan soms, heel soms, kijk ik om me heen en voel me opgetild naar een andere werkelijkheid. Een intens gevoel van eenheid, die ik dan maar YHVH noem.
Ook besef ik weer dat het goed is om stil te staan bij wat voor mij de essentie van Pesach is. We vragen ons tijdens de seider af waarom en hoe we slaven werden en hoe en waarom we bevrijd werden. In de Nieuwe Hagada komen we zo, geïnspireerd door Rabbi Nathan Laufer (2), op onze eigen verantwoordelijkheid, ook voor de slavernij.
Een pijnlijk besef. Hebben wij deel aan die ellendige slaventijd?
De Hagada laat zien dat Joseef door het volk van Mitzrayim uit te buiten (ze moesten dubbel betalen voor hun eigen graan tijdens de hongersnood), hun wrok opwekte. Wrok is een gif dat generaties lang doorwerkt.
Wij zijn natuurlijk hier en nu niet meer schuldig aan de onderdrukking van onze voorouders. Maar door dit verhaal krijgen wij wel een spiegel voorgehouden. Geven wij ook altijd anderen de schuld van onze ellende? Erkennen wij ook nooit ons eigen aandeel? Goed om over na te denken, al lukt dat niet meer echt na vier glazen wijn. Maar het is ook feest, dus nadenken komt morgen wel weer.
Chag sameach!
(1) Jonathan Safran Foer, Nathan Englander, New American Haggadah (Little, Brown, New York VS, 2012)
(2) Rabbi Nathan Laufer, Leading the Passover Journey: the Seder's Meaning Revealed, the Haggadah's Story Retold (Jewish Lights Publishing, Woodstock VS, 2005)
