In de trein was een jonge vrouw hardop in een voor mij onbekende taal aan het bellen in de stiltecoupé. Ik wees op het nauwelijks zichtbare STILTE SILENCE op het raam (NS, doe er wat aan!), maar ze reageerde niet. Ik vroeg in het Nederlands of ze ergens anders wilde gaan zitten en toen maar in het Engels. Nog reageerde ze niet. Wat spreek je dan, vroeg ik, Frans, Duits? Ja, Deutsch. Wéér geprobeerd, toen liep ze kwaad weg en mopperde iemand anders dat ík zoveel lawaai maakte.
Deze vrouw was donker van huid, en ik kreeg het gevoel dat ze zich racistisch voelde aangevallen, wat het nog ingewikkelder maakte.
In mijn boekenclub ging het toevallig over het slachtoffergevoel van minderheden, naar aanleiding van het citaat van Toni Morrison: “Slavernij is een open wond, die nooit dichtgaat.” Iemand vond dat te ver gaan; ze vroeg zich af of je maar eindeloos het verleden erbij moest halen, of het niet beter was om het af te sluiten en vooruit te kijken. Dat hoor ik vaker, van yoga-aanhangers die 'in het nu' leven, tot de foute carnavalvierders in Aalst die de Sjoa al zo lang geleden vinden dat ze er wel zieke grappen over konden maken.
Maar het verleden kun je niet wegpoetsen als er jou onwelgevallige dingen zijn gebeurd. Misschien dat Joden dat beter begrijpen, omdat het doorgeven van verhalen en tradities het Jodendom bij uitstek bepalen. Straks met Pesach vieren we onze bevrijding uit de slavernij weer, al is die duizenden jaren geleden. Daarom begrijp ik de uitspraak van Toni Morrison ook zo goed. Ze zegt: “Healing means embracing rather than evading the past. It means assessing with a clear eye how the past effects the present. This is hard.”
En: “De wond kan alleen helen als je zelf je verantwoordelijkheid neemt.” Het hedendaagse racisme toont aan dat de wond van de slavernij nog niet is geheeld.
Niet toevallig gaat de Haggada daar ook over. Voor mij is dat vanzelfsprekend geworden, maar in de huidige tijdgeest is het belangrijk dat steeds te blijven benadrukken, zodat de wond zichtbaar blijft. Het mag een litteken worden, maar niet verdwijnen, niet vergeten worden. In de VS geldt dat voor de slavernij, maar ook hier blijft het nodig, gezien het racisme en antisemitisme dat overal aanwezig is.
Dat de vrouw in de trein haar kleur als excuus gebruikte om niet naar mij te luisteren en boos te worden, laat zien dat niet iedereen zijn of haar eigen verantwoordelijkheid erkent. Maar om iedereen die zich gekwetst voelt door zwarte pietkarikaturen of door beelden van Joden als mieren van overgevoeligheid te betichten, is gevaarlijk. Vooruitkijken prima, en het nu mag ook niet worden vergeten, maar zoals de oude tegeltjeswijsheid zegt: “In het verleden ligt het heden, in het nu wat komen zal.”
