In zijn afscheidsspeech als directeur van Crescas citeerde Michel Waterman een artikel van Andrés Spokoiny. Volgens Spokoiny is het woord identiteit niet meer bruikbaar: te vaag, met tegenstrijdige betekenissen en vooral conflictvermijdend.
Dankzij dit begrip konden Amerikaanse Joden integreren in de Verenigde Staten en tegelijk hun ‘Joodsheid’ behouden. Maar daardoor kreeg die steeds minder betekenis. Je hoeft niet te beslissen wat het inhoudt en daardoor krijg je geen discussie, want het omvat alles wat Joods is. De orthodoxie hoeft ook niet te denken dat zij dit probleem niet hebben. Als je alleen de halacha volgt, kan dat leiden tot een jodendom belijden zonder bezinning op de inhoud. Je gaat de confrontatie niet aan met de tegenstellingen van het moderne leven, je vermijdt ze alleen. Zo wordt het lege concept ‘identiteit’ vervangen door een leeg ritueel.
Er moet dus een ander woord komen, een ander begrip. Van identiteit naar inhoud en betekenis, daar moeten nieuwe woorden voor gevonden worden, zegt Spokoiny.
Hij schetst een somber beeld van het Amerikaanse jodendom, er is geen kennis meer van de oude teksten, Joodse talen (ik denk dat hij het Hebreeuws bedoelt, maar dat zegt hij er niet bij) en van de Joodse cultuur in het algemeen.
Ik denk dat dat ook geldt in Nederland. De meeste Joden zijn seculier en weten weinig tot niets van het jodendom. Nu geldt dat ook voor het christendom, mensen zijn gewoon minder religieus, zelfs de meeste moslims hier zijn niet allemaal actief bezig met hun religie.
Ik wil niet pessimistisch zijn, zo van: het gaat slecht met het jodendom, iedereen trouwt maar met niet-Joden en dan verdwijnt het binnenkort. Maar volgens mij los je de problemen niet op met een nieuw woord. Dat is ook helemaal niet nodig. Wij hebben een prachtige definitie van ‘Joodse identiteit’: de ‘schijf van vijf’ van Ido Abram.
Daar valt alles onder, verschillend voor iedereen, maar zeer werkbaar in de praktijk.
Is religie steeds minder belangrijk aan het worden – evenals de Sjoa, gelukkig –, de cultuur en de belangstelling voor geschiedenis bloeien, kijk maar naar alles wat Crescas aanbiedt, naast de vele andere Joodse muziek-, kunst- en theaterevenementen.
Het probleem wie je bent, Nederlander of Joods, is geen kwestie van of/of, maar en/en. En dat kun je voor een groot deel zelf vorm geven. Rabbijn Yehuda Aschkenasy z.l. benadrukte altijd: in het jodendom bestaat er geen of/of. Zo is het ook met het woord ‘identiteit’, dat is voor iedereen verschillend.
Tot zover gekomen met dit verhaal, zie ik Jonathan Safran Foer op tv, en die zegt dat je je identiteit pas echt kent op het moment dat het erom spant. Ja, inderdaad, het is prima om jezelf Nederlands én Joods te noemen, maar de buitenwereld ziet je op dit moment alleen als Jood, en dat is alleen maar negatief. Daar gaat mijn mooie redenering.
Hoe los je dat op? Is het een reden om maar krampachtig te gaan assimileren? Alleen maar je Nederlandse kant benadrukken? Dat zal niet helpen.
Het lijkt me dat we juist nu moeten laten zien dat het jodendom heel veel verschillende facetten heeft. Dat de buitenwereld bij Joden alleen aan mannen met baarden en zwarte hoeden en jassen denkt, ligt aan onszelf. Wij moeten als progressieve Joden, religieus én seculier, veel meer naar buiten treden met al het positieve dat het jodendom biedt, juist om het groeiende antisemitisme te weerspreken en kennis over het jodendom te verspreiden. Heel goed dus, dat Crescas zich opent voor de niet-Joodse wereld, al zul je nooit alle vooroordelen over Joden kunnen bestrijden.
Maar is er wel een noemer waaronder wij allemaal vallen, wat is ‘Joods’? Behalve het behoren tot een grote familieclan, zijn er de waarden die universeel zijn, maar die oorspronkelijk verwoord werden in het Verbond dat de Eeuwige sloot met het Joodse volk. We moeten terug naar de bron om deze waarden te vertalen naar nu. Zo moeilijk is dat niet, met liefdevolle vriendelijkheid (gemiloet chassadiem) en het streven naar het verbeteren van de wereld (tikoen olam) kom je een heel eind. Om van Hillel met zijn ene been* maar te zwijgen.
Dus, verdwijnt het jodendom en moeten we daar iets aan doen met andere termen? Ik denk het niet. Niet met andere woorden, maar met andere daden kunnen we zorgen voor een toekomst, waarin het Joodse denken nog steeds bestaat.
* De Romein die Hillel vroeg wat het jodendom inhoudt, sprak Latijn en hoorde ‘stante pede’, en dat betekent ‘op staande voet’. Dus ‘meteen’ en niet ‘op een been’ moet je de les van Hillel opvolgen: wat je niet wilt dat een ander jou aandoet, doe dat zelf ook niet. Ga heen en leer!
