Aan deze dagboekaantekening van Kafka uit 1921 heeft Michael Kumpfmüller de titel van zijn nieuwe roman ontleend: Die Herrlichkeit des Lebens. Ik kwam op het spoor van deze roman doordat de Nederlandse Franz Kafka-Kring zondag 1 april in het Goethe-Instituut Rotterdam aandacht aan dit boek zal besteden. Kumpfmüller zal dan aanwezig zijn, geïnterviewd worden en uit zijn boek voorlezen. De roman is in Duitsland een succes en in korte tijd al meermalen herdrukt.
Michael Kumpfmüller, Die Herrlichkeit des Lebens,
Kiepenheuer & Witsch, Köln, 2011, € 17,75.
De roman van Kumpfmüller beschrijft de liefdesgeschiedenis van Franz Kafka en Dora Diamant, beginnend met hun ontmoeting in de badplaats Müritz aan de Baltische Zee juli 1923 en eindigend 3 juni 1924 als Kafka in sanatorium Kierling bij Wenen in haar armen overlijdt.
In het eerste hoofdstuk komt Kafka in Müritz aan waar hij logeert in pension Glückauf. Vijftig stappen van mijn balkon is een vakantiehuis van het Jüdische Volksheim in Berlijn, schreef Kafka in één van zijn brieven. Door de bomen kan ik de kinderen zien spelen. Vrolijke, gezonde, opgewonden kinderen... Halve dagen en nachten is het huis, het bos en het strand van gezang vervuld. Als ik mij onder hen bevind, ben ik wel niet gelukkig, maar op de drempel van het geluk. In het eerste hoofdstuk van de roman van Kumpfmüller zijn zinnen als deze vrijwel letterlijk overgenomen. Kafka schreef in één van zijn brieven ook dat hij zich aan de kinderen van de vakantiekolonie verwarmt. Vandaag zal ik met hen vrijdagavond vieren, ik geloof voor het eerst van mijn leven. Dit komt in de roman eveneens terug. Am Freitagabend gibt es im Ferienhaus immer eine kleine Feier, schrijft Kumpfmüller. Kafka wordt uitgenodigd en sagt sofort zu, auch weil es der Freitag ist, und so wird er mit seinen vierzig Jahren zum ersten Mal in seinem Leben einen Freitagabend feiern.
Op die vrijdagavond maken Kafka en Dora Diamant kennis met elkaar. Kafka treft haar in de keuken van de vakantiekolonie waar zij werkt. Dora is op dat moment bezig met het voorbereiden van de maaltijd. Die eerste ontmoeting is door Kumpfmüller beschreven aan het begin van het tweede hoofdstuk. Op internet is een video te vinden waarop hij dat gedeelte uit zijn roman voorleest.
Dora Diamant
Tussen Kafka en Dora ontstaat in korte tijd een zo sterke band dat ze besluiten in Berlijn te gaan samenwonen, voor Kafka een roekeloze daad, zoals hij het in één van zijn brieven noemt. Voor het eerst liet hij Praag achter zich. Samenwonen met de al veertigjarige en aan tuberculose lijdende Kafka vroeg van Dora, vijftien jaar jonger, eveneens moed. Maar Dora is de relatie met Kafka zonder enige aarzeling aangegaan. Het was een idylle, over de drempel van het geluk, ondanks het verschil in leeftijd en afkomst, ondanks de ziekte van Kafka en de financiële problemen die het gevolg waren van de enorme geldontwaarding. Dora heeft Kafka tot het laatste moment alle liefde gegeven die zij in zich had. Wie Dora heeft gekend, weet wat liefde is, zei Robert Klopstock over haar.
Von Kafkas Berliner Alltag haben wir nur ein sehr unscharfes Bild, schrijft Kafkabiograaf Reiner Stach, Kafkas Spuren in Berlin sind verweht. Dora komt in de brieven van Kafka slechts sporadisch voor, ook toen zij van september 1923 tot maart 1924 samen in Berlijn woonden. De 20 schriften met aantekeningen en de 35 brieven van Kafka aan Dora zijn door haar meegenomen. Dora wist dat Kafka publicatie beslist niet wilde en zag de brieven en ook de aantekeningen als aan haar, en haar alleen, gericht. In 1933 heeft de Gestapo alles in beslag genomen. Sindsdien gelden de schriften met aantekeningen en deze brieven van Kafka als verloren. Brieven van Dora aan Max Brod moeten er mogelijk nog wel zijn, maar die hebben de erfgenamen van de vroegere secretaresse van Max Brod nog steeds niet vrijgegeven.
Vooraf vreesde ik het ergste. Een roman over Kafka en Dora, wat kan dat zijn? Teveel speculatie, dacht ik. Mogelijk zelfs goedkope kitsch. Daarvan is echter geen sprake. Integendeel. Kumpfmüller is zorgvuldig en respectvol te werk gegaan. Hij is zo dicht mogelijk bij de bekende feiten gebleven. Het eerste hoofdstuk toont dit al aan. Te onzekere interpretaties, die in de literatuur over Kafka in overvloed te vinden zijn, heeft Kumpfmüller vermeden. Neem Kafka’s steeds sterkere belangstelling voor het jodendom waarin Dora met haar afkomst uit een Oost-Europees chassidisch gezin een belangrijke rol heeft gespeeld. Ze vieren de sjabbat, op vrijdagavond thuis. Dora leert Kafka de gebeden die hij niet kent maar haar van jongs af aan vertrouwd zijn. Ze gaan samen naar de Hochschule für Wissenschaft des Judentums. Ze dromen over Palestina. Op al deze punten heeft Kumpfmüller zich niet aan onvoorzichtige speculaties gewaagd. Een citaat:
Het Berlijnse portret van Kafka
Oktober 1923 heeft Kafka in het warenhuis Wertheim een foto laten maken, bekend als het Berlijnse portret. Kumpfmüller laat Kafka over die foto mijmeren. Kafka vindt de foto, die hij net uit het warenhuis heeft opgehaald, maar niets. Hij ziet er op de foto verschrikkelijk uit. Natuurlijk, bijna iedereen vindt van zichzelf dat hij op een foto niet goed tot z’n recht komt. Maar van deze foto is hij echt geschrokken ...
Dora zag Kafka in de eerste plaats als de man met wie zij samenwoonde. Niet als schrijver. Ze wist dat hij een aantal verhalen had gepubliceerd, maar zijn drie romans had Kafka haar nooit laten lezen. Daarvan vernam zij pas toen die postuum door Max Brod waren gepubliceerd. Toch laat Kumpfmüller Dora een keer naar Kafka kijken als hij aan het werk is:
Josefine de zangeres, of het muizenvolk is het laatste verhaal dat Kafka maart 1924 heeft geschreven, toen hij voor korte tijd weer in Praag was, in afwachting van zijn opname in een sanatorium. Kafka, altijd kritisch, heeft dit verhaal zonder meer als geslaagd beschouwd want hij heeft het ter publicatie aangeboden aan de Prager Presse en bovendien opgenomen in de bundel De hongerkunstenaar waarvan hij de drukproeven nog heeft kunnen nakijken maar het verschijnen helaas niet meer heeft mogen meemaken. Josefine de zangeres, of het muizenvolk is vaak het literaire testament van Kafka genoemd. Het thema is het kunstenaarschap. Maar ook, in de woorden van Reiner Stach, das Verlangen nach Gemeinschaft, nach einer wirklichen, sozialen, auch physischen Verbindung mit dem eigenen Kollektiv.
Kumpfmüller speculeert gelukkig ook hier niet als hij Kafka zelf aan het woord laat:
Dora leest het verhaal als het in de Prager Presse is gepubliceerd. Kafka is dan al opgenomen en ongeneselijk ziek. Josefine, begrijpt Dora, is Kafka. Als zij één van de laatste zinnen heeft gelezen, De tijd nadert dat de laatste pieptoon van Josefine klinkt en verstomt, ervaart zij dat, schrijft Kumpfmüller, als das Schrecklichste, was sie je gelesen hat. Kafka leed aan tuberculose van het strottenhoofd, waardoor praten piepen werd totdat ook dat niet meer mogelijk was.
Kumpfmüller heeft liefdevol over Franz Kafka en Dora Diamant geschreven. Die Herrlichkeit des Lebens is daardoor een waarachtige en ontroerende liefdesgeschiedenis. De titel van de roman is passend, ook al heeft het maar kort geduurd en is de afloop tragisch.
