Goce Smilevski, de schrijver van De zus van Freud, neemt het niet zo nauw met de historische feiten. Ik heb mij daaraan gestoord want daardoor is zijn roman ongeloofwaardig geworden, ook als hij gebeurtenissen inlast die wel zo hadden kunnen zijn gebeurd.

Ik kocht De zus van Freud omdat ik het boek in een boekwinkel zag liggen en op de flaptekst las dat de roman in de Volkskrant was aangeprezen. De recensent vond het een knappe prestatie waarvoor Smilevski in 2010 ‘terecht’ de Literatuurprijs van de Europese Unie heeft gekregen. Hij gaf het boek vier sterren. Daar kan je, blijkt maar weer eens, niet altijd op blindvaren.

In zijn roman heeft Smilevski een aantal historische feiten naar believen aangepast. Hoofdpersoon is Adolphine, één van de vier zusters van Freud. Smilevski laat Adolphine en de andere drie zusters in 1942 op transport gaan naar Theresienstadt. In werkelijkheid is alleen Adolphine in Theresienstadt terecht gekomen. Haar drie zusters zijn op 23 september 1942 naar Treblinka gedeporteerd en daar vergast.

Smilevski maakt het echter nog bonter als hij Adolphine in Theresienstadt kennis laat maken met Ottla, de zuster van Kafka.

Valli, Elli en Ottla Kafka

Ottla Kafka was inderdaad ook in Theresienstadt, maar een raadsel is waarom Smilevski Ottla laat zeggen ‘ik heb nog twee zusters: Elli en Valli. En we zijn allemaal hier.’ Dit was het moment dat ik bij het lezen van de roman mijn wenkbrauwen fronste, want Elli en Valli Kafka zijn al in oktober 1941 naar het getto van Lodz gedeporteerd en zijn vermoedelijk in Chelmno vermoord.

Wel weer juist is dat Ottla Kafka in oktober 1943 vrijwillig een transport met kinderen van Theresienstadt naar Auschwitz heeft begeleid. Kort na aankomst in Auschwitz is Ottla vermoord. In het boek van Smilevski is Adolphine getuige van het vertrek van Ottla en de kinderen. Maar Adolphine Freud moet al op 5 februari 1943 in Theresienstadt zijn omgekomen. Ook daarom klopt het evenmin dat Adolphine na een transport uit Theresienstadt tegelijk met haar zusters in de gaskamers is vermoord.

Genoeg. Over Adolphine Freud is weinig bekend en Smilevski heeft dus veel moeten invullen. Maar als een historische figuur tot hoofdpersoon van een roman wordt gemaakt, lijkt het me toch hoogst onverstandig de feiten zo naar eigen believen aan te passen. Dit moet wel willens en wetens zijn gedaan, omdat alle hiervoor genoemde gegevens gemakkelijk op het internet zijn te vinden.

Toen ik een en ander op internet ging verifiëren, vond ik een recensie van Piet de Moor die eenzelfde strekking heeft als mijn kritiek. De Moor vermeldt nog meer historische onjuistheden dan ik bij eerste lezing had geconstateerd. Eén daarvan haalt de roman van Smilevski op een belangrijk punt onderuit.

Adolfine, Maria, Rosa and Pauline Freud

In 1938 wonen de vier zusters van Freud, ze zijn intussen op leeftijd, weer in hun ouderlijk huis in Wenen. Gezamenlijk bezoeken ze hun broer in diens woning aan de Berggasse als hij op het punt staat naar Londen te verhuizen. In paniek vragen ze Freud, schrijft Smilevski, ook voor hen een uitreisvisum te regelen. Freud antwoordt dat het in Wenen zo’n vaart niet zal lopen maar Adolphine dringt aan, want ‘ze zeggen dat hier ook vernietigingskampen worden ingericht.’ Terecht wijst De Moor erop dat ‘het voorgevoel wat hun te wachten staat’, door Smilevski al te zeer met de kennis van nu is ingevuld. Een te sterk aangezet voorgevoel bovendien want in 1938 waren er nog geen vernietigingskampen!

Dit is nog veel ernstiger dan de bedenkingen die al bij mij waren opgekomen, omdat het de lezer op het verkeerde been zet. Die krijgt door deze historische fout van Smilevski een wel heel erg kwalijke indruk van Freud die zijn zusters niet maar zijn arts en zijn hond wel meeneemt naar Londen. Hoezo ‘een blik in de ziel van een van de grootste denkers van de twintigste eeuw,’ zoals de flaptekst suggereert.

Het boek van Smilevski speelt grotendeels in het Wenen van vóór de Tweede Wereldoorlog. Ik ben niet geheel negatief over de wijze waarop Smilevski Adolphine portretteert. Maar het Wenen van die tijd komt in zijn roman niet tot leven, ook al geeft Smilevski daarin Gustav Klimt en diens zuster Clara een plaats en laat hij Adolphine en Clara vriendinnen worden.

Adolphine, geboren in 1862, had in Wenen tevens Kafka kunnen ontmoeten. Kafka kwam immers regelmatig naar Wenen en in september 1913 bezocht hij het Prater waar Adolphine kennelijk ook wel kwam. Flauwekul natuurlijk en het staat gelukkig ook niet in het boek van Smilevski. Ik gebruik deze geforceerde wending slechts om op twee recente publicaties te kunnen wijzen. Eerst een nieuw boek van Kafka-kenner Hartmut Binder waaruit wel een beeld van Wenen oprijst.

Binder heeft in de loop van de tijd het leven van Kafka tot in alle denkbare details nagelopen. Zo verscheen al in 1999 zijn boek Kafka in Paris, Historische Spaziergänge mit alten Photographien. In 1910 en in 1911 was Kafka samen met Max Brod in Parijs en daarvan heeft Kafka in zijn dagboeken verslag gedaan. In Kafka in Paris volgen we Kafka en Brod aan de hand van de dagboeken en de vele afbeeldingen die Binder heeft verzameld en in zijn boek opgenomen. Een heerlijke uitgave net als het dit jaar van zijn hand verschenen boek Kafkas Wien, Porträt einer schwierigen Beziehung.

Hartmut Binder,
Kafkas Wien, Porträt einer schwierigen Beziehung,
Vitalis 2013

Niet voor niets staat het portret van Milena Jesenska op de omslag. Zie over de verhouding tussen Kafka en Milena Jesenska mijn columns van 11 januari 2013 en 25 januari 2013.

Kafka was op 29 juni 1920 al voor de zevende keer in Wenen. Dit keer om Milena te ontmoeten. Daarover had Kafka lang geaarzeld maar hij was toch gegaan. Toen hij in Wenen was aangekomen, durfde hij, ‘halb bewusstlos vor Angst und Erschöpfung’, de ontmoeting met Milena niet direct aan. Hij gaat eerst urenlang Wenen verkennen. Pas daarna ontmoet hij Milena in haar woning aan de Lerchenfelderstrasse. Mogelijk zullen ze samen gegeten hebben in het nabij gelegen restaurant Zum weissen Hahn. De volgende dag maken ze een lange wandeling. Van alle plaatsen die Kafka, alleen en samen met Milena heeft bezocht, staan plattegronden en foto’s in het boek van Binder. Dit is maar een voorproefje en ik hoop op zijn boek nog een keer terug te komen.

Tenslotte nog dit. Ik bezit de Fischer-uitgave van de brieven van Kafka aan Milena uit 1965, lastig te raadplegen, omdat de brieven niet zijn gedateerd en nauwelijks van verklarende noten zijn voorzien. Enkele maanden geleden is eindelijk, ook bij Fischer, de Kommentierte Ausgabe van de Briefe 1918-1920 verschenen. Daaronder de brieven aan Milena. Voor een liefhebber is die uitgave met, zo lees ik, enkele nieuwe brieven en een uitvoerige toelichting, helaas te duur. Toch een belangrijk moment in het nog steeds voortdurende onderzoek naar alles wat Kafka heeft geschreven.