Deel 2
“Als liefde stopt is die dan mislukt? Dus alleen liefde tot het graf is gelukte liefde?”
We hadden het over spelen, speels zijn. Ik denk dat ik op dat vlak nog veel te leren heb. Spelen lijkt bij het domein van de jeugd te horen. Maar jij houdt vast aan die speelsheid, ook in je schrijven. Wat mij opvalt, is dat je laatste boek toch meer volwassen aanvoelt. Minder als een poging je los te maken van, of je af te zetten tegen je achtergrond. Vind je nog steeds dat je Joodse identiteit niets betekent voor jou?
Dat mijn werk volwassener is geworden, nee dat denk ik totaal niet. En ik heb me nooit ergens tegen afgezet, ik wist waar ik niet bij wilde horen en waar ik wel, zeer tijdelijk bij wilde horen. En de uitspraak van Groucho Marx dat hij nooit lid zou willen worden van een club die hem als lid accepteert was toen al leidend voor mij en nog steeds lijkt mij die uitspraak van veel wijsheid getuigen, wat niet wegneemt dat ik begrip heb voor mensen die wel graag de zekerheid van hechte gemeenschappen zoeken. Ik vind Blauwe maandagen al behoorlijk volwassen. Bovendien, wat is volwassen? Verbeeldingskracht heeft altijd een kinderlijke component. De ware volwassene verbeeldt zich niets. Hooguit is hij verwaand. Picasso zei meen ik dat hij zijn leven erover heeft gedaan als een kind te schilderen. Dat zegt genoeg.
Ik zie volwassen zijn als het vermogen je bij bepaalde dingen neer te kunnen leggen. De dingen niet meer proberen te ontlopen, bevechten of ontkennen, maar aanvaarden wat er is. Daar ook een vorm van schoonheid in zien. Ik ontwaar dat in Bezette Gebieden als Kadoke probeert zich over te geven aan een liefdeloos huwelijk. Is dat niet een ultieme vorm van volwassen worden? Proberen te accepteren dat hartstocht verdwijnt als je het verruilt voor zekerheid?
Kadoke neemt genoegen met een, wat zijn vrouw aanvankelijk een liefdeloos huwelijk noemt. Maar wat niet geheel een liefdeloos huwelijks blijft. Of het verstandshuwelijk – ik heb het nu niet meer over mijn roman – een teken van volwassen zijn is weet ik niet. Je legt je bij bepaalde dingen neer. Ja, dat is onvermijdelijk. Hoewel sommige mensen zich altijd al bij bepaalde dingen hebben neergelegd.
De keuze tussen hartstocht en zekerheid is overal in de literatuur en de filmkunst te vinden. Men verlangt naar vuur, maar weet dat men erdoor verteerd kan worden. Vandaar allerlei relatietherapeuten die ons vertellen hoe de waakvlam een beetje aan te houden. Deze therapeuten zijn de hogepriesters van deze tijd.
Laten we het hebben over de liefde. Ik heb het idee dat jij in jouw laatste twee boeken een poging doet een antwoord te formuleren op de vraag, wat is liefde? In Moedervlekken lijkt het erop dat liefde vooral zorgen voor is. Aan het eind van Moedervlekken verzucht Kadoke dat hij behoefte heeft zich in het diepe te storten, te kussen. Dit niet sterven kan zo niet langer, denkt hij. In Bezette Gebieden doet Kadoke een poging liefde te vinden bij de ultraorthodoxe Anat. Later bij de Palestijnse Fahed krijgt liefde weer een andere connotatie. Beide pogingen mislukken jammerlijk.
Mislukt die liefde? Weet ik niet. Als liefde stopt is die dan mislukt? Dus alleen liefde tot aan het graf is gelukte liefde? Zo zie ik dat niet.
Moedervlekken eindigt inderdaad met de verzuchting dat niet-sterven niet genoeg leven is, aldus Kadoke. En in die roman lijken liefde en zorg erg op elkaar.
In Bezette gebieden stort hij zich in zijn verliefdheid en in Anat zoals een drenkeling zich stort op een reddingsboei en zij gaat ook van hem houden. Dat is het tragische. Daarin zit het tragische. Hij houdt van haar, maar ook van Fahed. Hij kiest niet. Fahed kiest. En uiteindelijk kiest het noodlot.
Liefde moet niet al te makkelijk verward worden met het goede. Liefde is niet altijd goed - wat wij daar ook precies onder verstaan - en zij kan dat ook niet altijd zijn. Zij is zelden onbaatzuchtig en misschien mag en moet ze dat ook niet zijn. Zij vindt plaats in een maatschappelijke context, dus van alles speelt mee, klasse, status, geld, biologie et cetera. Liefde is niet één ding. Zij combineert het praktische, voortplanting, een kleine gemeenschap vormen die je beschermt tegen al te grote eenzaamheid, die je verzorgt in geval van nood en die je op een betrekkelijk vanzelfsprekende manier toegang geeft tot seksualiteit, en het idealistische, de sensatie van het houden van, het je verbinden, de gedachte dat jouw noodlot en het noodlot van de ander met elkaar verbonden zijn.
Liefde is een combinatie van verlangen, angst en gewenning. Er is geen recept om het goed te doen.
Uiteindelijk is liefde de mensen van wie je op onvolkomen wijze gehouden hebt en de mensen van wie je nog op onvolkomen wijze zult houden. Herinneringen en verwachtingen spelen een grote rol. Het verleden is nooit helemaal voorbij. Dat geldt niet alleen voor oorlog, maar ook voor liefde.
Liefde is niet te vatten, ze verschijnt in allerlei gedaantes. Is het problematisch dat we hebben geprobeerd de liefde te consolideren in een huwelijk, vanwege de vele voordelen zoals je schrijft? Bedoel je dat daarin ook het tragische zit tussen Kadoke en Anat? Dat Fahed ten tonele verschijnt en dat Kadoke moet kiezen tussen hem en Anat. Dat Anat het graag wil accepteren maar eigenlijk bezig is de nieuwe geliefde uit de weg te ruimen omdat haar jaloezie groter is dan haar incasseringsvermogen?
Ik weet niet of liefde niet te vatten is. Wat ik zei, we moeten er niet iets groters van maken dan het is. Maar ook niet iets kleiners. En inderdaad, liefde kent veel gedaantes. Elke liefde die langer duurt dan pakweg een paar weken, misschien zelfs een paar dagen, gaat gepaard met wederzijdse aanspraak, met macht, met bezitsdrang, met angst allicht, met jaloezie.
Elk stel formuleert een ander antwoord op dit probleem. Al zullen de verschillen in de details zitten. En allicht dat het probleem vanzelf verdwijnt als bepaald verlangen uitdooft. Hoewel we ook weten dat uitgedoofd verlangen weer kan opflikkeren. Het huwelijk is niet het probleem. Het huwelijk is een betrekkelijk logische en aantrekkelijk instituut om allerlei behoeftes in redelijk goede banen te leiden. Hooguit kun je zeggen dat de romantische liefde en het huwelijk op gespannen voet met elkaar staan omdat de romantische liefde zelden eeuwig duurt en het huwelijk de pretentie heeft eeuwig te zijn.
In Bezette Gebieden heeft iedereen de beste bedoelingen, maar goede bedoelingen blijken niets waard. Als ik me goed herinner zegt Kadoke dat overal waar hij komt de dingen misgaan, ondanks de goede bedoelingen die hij heeft. Zegt dat iets over Kadoke (kent hij zichzelf niet goed?) of zegt dat iets over de onmogelijkheid om echt richting te geven aan je leven omdat de externe factoren altijd sterker zijn dan jouw goede bedoelingen?
Kadoke is iemand, weten we uit Moedervlekken, die vatbaar is voor emoties, voor zijn eigen emoties. Voor andermans emoties.
Ik weet niet of ik in zijn algemeenheid kan zeggen dat je geen richting kan geven aan je leven, omdat externe factoren sterker zijn. Het is natuurlijk wel zo en daarmee zeg ik niets nieuws dat die externe factoren de kop op kunnen steken en dat het veelzeggend is hoe je daarmee omgaat. Hoe reageer je op een crisis? Hoe reageer je op verliefdheid? Hoe reageer je op verlangen? En al die vragen zijn ingebed in de geschiedenis van een persoon, of het nu een levend mens is of een personage.
Mensen ontwikkelen een patroon, daarom kunnen we hun gedragingen doorgaans goed voorspellen, maar soms wijken ze af van dat patroon, soms verrassen ze zichzelf. Om mee te buigen met de externe factoren is overigens niet per se slecht. Hangt van de factoren af. De taoïst en de stoïcijn zullen dat meebuigen vermoedelijk zeer waarderen. Over de afwijkingen gaan de romans vaak. Maar men zegt ook dat de uitzondering de regel bevestigt.
Moedervlekken maar ook Bezette gebieden is in zekere zin een moederroman. Jouw moeder met wie je een intensieve relatie had overleed in 2015. Ze speelde ook in jouw werk een belangrijke rol. Mis je haar?
Wat een vreemde vraag. Laat ik het zo zeggen: ze is zeer aanwezig.
Ik vraag het omdat ik me kan voorstellen dat je haar mist. Maar ik kan me ook voorstellen dat haar fysieke afwezigheid inmiddels een andere vorm heeft aangenomen dan gemis. Ik ben mijn hele leven bang geweest dat mijn vader zou sterven, ik dacht dat ik niet kon leven zonder hem, dat ik mee zou sterven. Maar toen hij eenmaal doodging, tien jaar geleden, ging alles gewoon door. Ik mis hem niet meer. Ik ben dankbaar voor alles wat ik van hem gekregen heb. Maar misschien is dat ook maar een manier om met verlies om te gaan.
Ons vermogen tot aanpassing is groot, dat vermogen is ook weerbaarheid. Voor sommige mensen is die weerbaarheid kilte. Ik zie dat niet zo. Men rouwt op zijn eigen manier. Ik vind het wel interessant dat je zegt dat je je vader niet meer mist.
Ik vraag me meteen af wie je wel mist. Of wat je mist.
Missen is misschien ook een talent. Ik ben ook niet heel goed in missen. Ik ben goed in vervanging zoeken. Ik vraag me nu af hoe missen zich verhoudt tot schuld. Misschien zou je je vader missen als je het gevoel hebt dat bepaalde conflicten tijdens zijn leven niet zijn opgelost. Als je bepaalde dingen nog had willen zeggen. Maar misschien heb je alles gezegd wat je wilde zeggen. Misschien kende jullie relatie een natuurlijk einde.
