Na Simchat Tora begint de leescyclus van de vijf boeken van de Tora opnieuw in sjoel. Vooral Beresjiet is een spannend en mystiek boek. De eerste week gaat over het universele begin van de schepping en over de verdrijving van Adam en Chava uit Gan Eden; de eerste mensen hadden de eerste test niet doorstaan, ze hadden een vrucht gegeten (kennis van het goede en het kwade) waar ze nog niet aan toe waren. Ook is er nog even sprake van de geheimzinnige Bné Elohiem die de dochters van de aardelingen begeerden en tot vrouw namen, in de tijd dat er nog reuzen op aarde waren (de Nefiliem, de Gevallenen). Het lijkt wel een passage te zijn uit een eerdere, misschien heidense overlevering! Sommige Joodse commentatoren denken dat de Bné Elohiem werkelijke engelen waren, die een fysieke vorm hadden aangenomen en de schoonheid van aardse vrouwen niet konden weerstaan. Ook christelijke commentatoren zien de Bné Elohiem als “gevallen engelen”; in hedendaagse new age boeken worden ze beschreven als buitenaardse bezoekers. Volgens de meeste Joodse commentatoren ging het om mannen die hoge posities innamen, of om hun verwende, geprivilegieerde zonen.
Afgelopen donderdag volgde ik een les van dr. Aviva Zornberg, de Engelstalige geleerde die een grondige kennis van de Tora paart aan een grote literaire en psycho-analytische kennis. Bovendien kan ze het prachtig vertellen. ’s Middags had ik nog met mijn handen in de klei gezeten bij het uitgraven van te rijkelijk bewaterde dode planten. Het sprak me daardoor aan toen ze de schepping van de eerste mensen beschreef, als een klei van aarde en water die God tot vormen kneedde.
De Tora vertelt ons dat de aarde in de tijd van Noach verdorven was, vol van geweld (hamas) en losbandigheid. Die verdorvenheid en dat geweld lijken verband te houden met de Bné Elohim, en Zornberg volgt de interpretatie van “machtige mannen in hoge posities” die zich aan minder machtige wezens, de dochters van het gewone volk, vergrepen. Dat klinkt wel heel actueel, gezien de opschudding die is ontstaan rond Harvey Weinstein en de prijs die Hollywoods beginnende actrices moeten betalen om in het gevlij van producers te komen; gevolgd door de bekentenis van hoe langer hoe meer vrouwen in de Westerse wereld over seksueel wangedrag van mannen waar zij (wij) hun hele leven last van hebben, niet alleen in de filmwereld, maar ook op de werkvloer, op kantoor, universiteit, toneelschool, noem maar op.
In Noachs tijd besloot God dat vanwege de verdorvenheid en bandeloosheid op aarde Zijn hele experiment maar opnieuw moest beginnen, zowel wat betrof de mensheid als de dieren. De eerste mensen waren geschapen uit aarde en de vochtige damp die uit de aarde was opgestegen (Beresjiet 2:6) waarna God hen met zijn adem een ziel gaf. Om ze te vernietigen was er alleen maar meer water nodig, een ongehoorde vloed van regen die de ‘aardelingen’ zou oplossen. Noach, die wordt beschreven als een tsaddiek, een rechtschapen man onder zijn tijdgenoten, kreeg de opdracht een enorme waterdichte ark te bouwen voor zichzelf, zijn gezin en alle dieren, zowel de reine (zeven paar van iedere soort) als de onreine (twee paar van iedere soort).
Zornberg beschrijft de ark als een soort enorme baarmoeder, verdeeld in kleine compartimenten, waarin de mensen en de dieren als kloosterlingen gescheiden leefden. Noach was de verantwoordelijke verzorger die zich langer dan tien maanden bezighield met het voeren van de dieren. Hij was als het ware een kleine godheid geworden, in zijn eigen perceptie, van wie het welzijn van dieren en mensen afhing. Zornberg noemde het opvallend dat er geen sprake was van gebeden door Noach, al die tijd in de gesloten capsule van de boot. De Joodse wijzen uit later tijden vinden hem daarom van lager moreel karakter dan Abraham, die protesteerde toen God Sdom en Amora wilde vernietigen, en dan Mozes die God ook durfde tegen te spreken. (Dat lijkt me een oneerlijke vergelijking, want beiden leefden in een latere periode toen de bewustwording van de mensheid alweer een paar stapjes hoger was gekomen.)
Toen na het opdrogen van de aarde de Eeuwige Noach uitnodigde uit de ark te komen, samen met zijn gezin en zijn zonen en de vrouwen van zijn zonen, plus alle dieren, had die daar helemaal niet zoveel zin in. De wereld weer ingaan, na dit beschermde leven in deze baarmoeder, betekende dat er weer verbinding met alles en nog wat mogelijk was, eros, seksualiteit, machtsverhoudingen, kortom: de mogelijkheid van opnieuw ellende. Toch ging hij naar buiten, bouwde een altaar voor de Eeuwige en bracht daarop offers van het kosjere vee en de kosjere vogels die hij in rook liet opgaan. (Leuk voor de geofferde dieren die eerst maanden in het donker hadden gezeten en de zondvloed ten slotte toch niet overleefden …) Na dat offer beloofde God wel dat de aarde nooit meer door het toedoen van de mensen geheel zou worden vernietigd. De regenboog werd een teken van dat verbond.
Dat Noach deze hele traumatische episode niet geheel onbeschadigd was doorgekomen, leid ik af uit het feit dat hij, nadat hij als landbouwer allereerst een wijngaard plantte en toen die uiteindelijk – ongetwijfeld na hard werken – wijn opleverde, dronk hij zich helemaal sjikker en ging naakt in zijn tent liggen. Maar moet je hem dat kwalijk nemen, een man die een verschrikkelijke natuurramp heeft overleefd?
Ik heb mededogen met Noach. Maar minder mededogen met de machtige mannen die ondergeschikte vrouwen grijpen.
