De opening van een virtuele sjoel op 2Life, Mini-Israel bij Tel Aviv, tuintjes in getto’s en de Pools-Jiddisje Landkentenisj-beweging horen vast niet tot uw eerste associaties bij ‘Joodse topografie’. Men denkt eerder aan de geografie van verdrijvingen en vernietiging en aan landkaarten van Israël. Toch spelen bovengenoemde thema’s een hoofdrol in Jewish Topographies, Visions of Space, Traditions of Place uit 2008. De omslag toont een flatgebouw in Williamsburg (New York), later voorzien van balkons voor Soekot.
In dit fascinerende boek wordt een Joodse plaats bepaald door zijn locatie (bijvoorbeeld de Joodse wijk in Fez) en een Joodse ruimte door haar praktijken (zoals het culinair landschap dat ontstaat door regionale Joodse keukens in New York). Ruimte biedt mogelijkheden en plaats vormt een onderliggende realiteit. Plaats en ruimte kunnen elkaar overlappen, het verschil ligt vooral in hun functie. Samen vormen zij de Joodse topografie die ingebed is in een bredere locale setting en geopolitieke context. In deze laatste inleidende column schets ik met name de rol van kaarten voor de Joodse topografie.
Dat een Joods ritueel zich steeds in een ruimte afspeelt en dat Joodse geschiedenis voortdurend plaatsvindt, lijkt zo vanzelfsprekend dat het zelden onderzocht wordt op zijn consequenties. Maar juist het rekening houden met de ruimtelijke dimensie en met plaatselijke omstandigheden verhindert dat een concrete gebeurtenis slechts de uitdrukking gaat vormen van één historische visie. Op bepaalde plaatsen komt veel samen en coëxisteert het heterogene. Plaatsen staan voor het gelijktijdige zoals de chronologie staat voor de opeenvolging in de tijd. Een ruimtelijk gescherpte waarneming staat dus op gespannen voet met onze neiging tot reductie van de meerduidigheid van de werkelijkheid. De reikwijdte van de Joodse topografie wordt niet alleen beperkt door niet-Joodse groepen, maar ook doordat het Joods-zijn slechts één, meer of minder belangrijke, dimensie uitmaakt van een meervoudige identiteit. Juist de reductie van die meervoudigheid bepaalt in hoge mate het ideologische karakter van de geschiedschrijving èn de topografie. Een presentatie van originele kaarten en topografische teksten en afbeeldingen over Joodse geschiedenis moet dus niet alleen hun empirische kant onderzoeken, maar ook hun propagandistische kant in beeld brengen.
Mijn belangstelling voor kaarten die zicht geven op de Joodse geschiedenis is meer dan een persoonlijke hobby. Kaarten bevinden zich in zekere zin tussen teksten en afbeeldingen. Atlassen en plattegronden vormen een bevoorrechte toegang tot het onderzoek van de topografie. Men kan met kaarten complexe situaties uit het verleden overzichtelijk maken, diverse actualiteiten tegelijk afbeelden en uiteenlopende ontwerpen maken voor de toekomst. Er bestaan niet veel zaken die niet op kaarten voorgesteld zijn of in kaart gebracht kunnen worden. Maar kaarten zijn ook op meerdere manieren aan tijd gebonden. Voor geologische kaarten speelt een verschil van duizend jaar nauwelijks een rol, terwijl bij weerkaartjes enkele uren vaak al een omslag te zien geven. Politieke kaarten zijn op het moment dat ze verschijnen vaak al min of meer achterhaald. En in tijden van omwentelingen veranderen niet alleen grenzen en verbindingen, maar ook namen. Zo zijn rond de stichting van Israël honderden Palestijnse dorpen gezuiverd of verlaten en komen ze niet meer voor op moderne kaarten. Veel plaatsen zijn vervangen door Israëlische nederzettingen en dragen nu Hebreeuwse namen.
Atlassen, plattegronden en gidsen zijn niet alleen tijdgebonden, ze staan ook in het spanningsveld tussen maat en macht. Hoe kleiner de schaal, des te strenger de selectie en classificatie van zaken en verbindingen die op de kaart moeten. Kaarten spreken vanuit de visie van de kaartmaker en zijn opdrachtgever. Hun beslissing een bepaald soort gegevens systematisch te presenteren impliceert dat andere verbanden niet getoond worden. Kaarten bepalen ook mee de geschiedenis. Een tragisch voorbeeld vormen nazi-plattegronden van het getto van Warschau. Omdat de exacte grenzen van het grote getto onzeker blijven, leiden voortdurend veranderende plannen tot vele conflicten tussen Joodse en niet-Joodse Polen. Elke kant probeert bepaalde huizenblokken, straten, winkels, fabrieken, scholen en synagogen of kerken te behouden of alsnog toegewezen te krijgen. Zo ontstaat het grillige getto van Warschau.
Ga met uw muis over deze kaart om op onderdelen in te zoomen
Deze plattegronden worden onderdeel van een ‘topografie van terreur’ en spelen een voorname rol bij de vorming van de identiteiten van ‘Joden’ versus ‘Polen’. Daar kom ik later dit jaar op terug.
