Begin juli mocht ik op de 24th International Conference on the History of Cartography spreken over: Topography of Terror: Maps of the Warsaw Ghetto. Deze lezing in de befaamde Russische Staatsbibliotheek van Moskou is bijzonder goed ontvangen. Een muisstille zaal en veel positieve en persoonlijke reacties. Ook experts van de faculteit geografie van de Hebrew University of Jerusalem en de kaart-conservator van The Israel Museum in Jeruzalem waren onder de indruk. Ze hadden de originele kaarten van het Joodse getto van Warschau nog nooit gezien, wisten niet eens van hun bestaan. Zij nemen contact op met Yad VaShem en willen me uitnodigen naar Jeruzalem voor een nieuwe presentatie. Van enkele belangrijke Amerikaanse conservatoren uit Washington eveneens lovende reacties en een uitnodiging voor volgend jaar. Sinds kort kunt u deze presentatie ook lezen en bekijken, hij staat met kaarten en al op mijn website.
In deze column geef ik geen Nederlandse samenvatting van de Engelse lezing, die is al kort en compact. Wel snijd ik drie kwesties aan die aangeven waarom de analyse van kaarten van dit getto mij veel moeite heeft gekost.
Op de eerste plaats zijn kaarten van Joodse getto’s uit de oorlog nog nauwelijks verzameld, beschreven en geanalyseerd, zeker niet met begrippen als topografie van terreur. De taak van de historische cartografie begint met te achterhalen hoe, door wie en waar bepaalde kaarten zijn gemaakt, welke schaal en taal ze hanteren, hoe ze gedateerd en gerubriceerd kunnen worden en wat hun relatie is met andere kaarten. Dit monnikenwerk moet ook voor Warschau nog plaatsvinden; er is nog geen overzicht van bewaard gebleven kaarten van het grootste Joodse getto van Europa. Wel kom ik in de literatuur diverse verwijzingen tegen naar onvindbare kaarten, zoals een kaart van het getto van Warschau met jukeboxen in verschillende groottes die de mate van corruptie aangeven van Duitse èn Joodse instanties. Maar zelfs daar waar wel degelijke overzichten bestaan wordt ik als kaartverzamelaar en historicus vaak teleurgesteld door de bandbreedte van de historische cartografie. Onderzoek naar hoe en waarom de behoefte aan bepaalde kaarten bij een maatschappelijke groep opkomt en hoe kaarten de geschiedenis mee vormen loopt behoorlijk achter. Bij mijn analyse van kaarten van het getto van Warschau staat die gebruikskant voorop. Die begint met vragen als: welke rol spelen allerlei plannen voor een Joods getto bij het creëren van een klimaat van angst in het bezette Warschau van 1939/40?
Daarnaast heb ik grote problemen met veel populaire kaarten van het getto, zoals deze simpele digitale kaart uit The Teachers Guide to the Holocaust. Deze moderne kaart domineert het internet en is duizenden keren gekopieëerd. Helaas is de kaart behoorlijk onnauwkeurig en misleidend. Zij suggereert dat de grenzen van het getto de loop van straten volgen, maar dat klopt slechts ten dele. De grote Tlomackie Synagoge (nummer 4) ligt hier buiten het getto, terwijl die aanvankelijk erbinnen lag. Er is geen aanduiding van de Umschlagplatz, het treinstation dat centraal staat bij de massadeportaties naar Treblinka. De kaart is niet gedateerd en suggereert dus dat zij geldt voor de hele bestaansperiode van het Joodse getto van november 1940 tot mei 1943. Het gebied dat de kaart bestrijkt, is eenderde groter dan het getto feitelijk ooit was, etcetera. Natuurlijk zijn didactische kaartjes altijd beperkt en vereenvoudigend, maar ze hoeven niet onjuist te zijn. Er zijn gelukkig ook moderne betrouwbare en gedetailleerde kaarten van dit getto, zoals deze met The Warsaw Ghetto Uprising van april/mei 1943.
Dit is één van de 8 zorgvuldige kaarten (4 chronologische en 4 thematische) uit het dikke meesterwerk van Engelking en Leociak: The Warsaw Ghetto, a Guide to the Perished City (2009). Samen vormen zij een atlas van het getto van Warschau, een qua schaal, methode en precisie ongekende cartografische reconstructie. Maar hoe bruikbaar deze moderne kaarten ook zijn om beslissende gebeurtenissen te kunnen volgen en belangrijke plaatsen te localiseren, ze gaan niet in op mijn hamvraag: in welke mate waren kaarten instrumenteel voor de organisatie van terreur (en van verzet) in het getto? Daarom vergelijk ik in mijn lezing diverse kaarten van het getto uit de oorlogstijd en schets ik hoe door voortdurende grenswijzigingen de vorming van identiteiten van ‘Joden versus Polen’ een grimmige wending neemt.
De grootste moeite bij mijn voorbereiding van Moskou, het zal u niet verbazen, vormde het bestuderen van duizenden pagina’s met de gruwelijke geschiedenis van het getto. Een topografische analyse is niet minder aangrijpend dan het volgen van de tragische lotgevallen van min of meer bekende Joden waarmee men zich kan identificeren.
Op deze Duitse legerkaart uit begin 1942 ziet u bijvoorbeeld dat het getto destijds opgesplitst was in een groter en een kleiner deel. Eind januari wordt over de Chlodnastraat een houten voetgangersbrug gebouwd. De 52 traptreden aan elke kant vormen een zware last voor mensen die lijden aan ondervoeding en bewakers slaan voetgangers die niet opschieten. Vooral hier neemt het lichaam de topografie van het getto op. Deze voetgangersbrug wordt ook Brug der zuchten genoemd omdat men bovenop een prachtig uitzicht op Warschau heeft. Een wereld die binnen handbereik ligt, maar ontoegankelijk blijft. Door de strijd om de ruimte in kaarten te volgen, komen ook sociale tegenstellingen en de kwestie van collaboratie en/of verzet binnen de Joodse gemeenschap in beeld. Tegenwoordig vormen de nauwkeurige nazi-kaarten niet alleen historische illustraties bij het vreselijke verhaal van het getto maar ze horen ook bij het bewijsmateriaal van de bureaucratisch geplande moord op de Joden van Warschau.
