Deze week overleed mijn moeder op 90-jarige leeftijd. Zij was al enige tijd ziek. De laatste paar dagen verbleef zij in Joods Hospice Immanuel. U, beste lezer, zult begrijpen dat ik deze week geen column heb geschreven. Ik had iets anders te schrijven: de hesped (grafrede) voor mijn moeder. Ter nagedachtenis aan mijn moeder wil ik graag een ingekorte versie van de woorden die ik afgelopen dinsdag aan haar graf heb gesproken, met u delen.

Dag lieve mama.

Nooit zal ik deze woorden nog uiten.
Hier zijn we dan, bijna allemaal, precies zoals je het jarenlang profeteerde: huilend bij jouw graf, één als familie.

Ons wordt verteld dat bij de ingang van de Tempel in Jeruzalem ooit twee pilaren stonden. Ook in ons leven stonden twee pilaren. Ons vertrouwen, onze steun, onze hoop, onze vreugde, ons voorbeeld. Wij staan hier vandaag omdat we een pilaar kwijt zijn.

Meer dan negentig jaar zag je deze wereld. Meer dan negentig jaar die begonnen als middelste van drie. Een levensperiode die jou door de zwartste tijden der mensheid leidde, een periode die jij met papa mocht overleven dankzij de vastberadenheid en heldenmoed van de familie Snellen. Een periode waar jij je broertje Simon verloor. Meer dan negentig jaar, waarvan je meer dan zeventig hebt gedeeld met Papa. Meer dan negentig jaar die niet in een grafrede te beschrijven zijn.

Lieve Mama, dank je voor alles. De bijbel vraagt wie een deugdzame vrouw heeft gevonden en beschrijft wat een deugdzame vrouw is. Om een deugdzame vrouw te beschrijven hebben wij, je 5 kinderen, 13 kleinkinderen en 22 achterkleinkinderen, geen bijbel nodig, want we hadden jou. Geen mens kan tippen aan jou. Een ieder die jou kende kon alleen maar kol hakavod zeggen. En van jou leren.

Gisteravond, vlak voordat je eindelijk insliep, mocht ik alleen met je zijn en had ik het voorrecht om afscheid van je te nemen. Ik moest toen aan een kort, Engels gedicht denken:

God saw you getting tired,
When a cure was not to be.
So He wrapped his arms around you,
and whispered, ‘come to me’.

You didn't deserve what you went through,
So He gave you rest.
God's garden must be beautiful,
He only takes the best

And when I saw you sleeping,
So peaceful and free from pain
I could not wish you back
To suffer that again.

Want, lieve Mama, wat zouden we er niet voor over hebben om jou nog in ons midden te mogen hebben. Om weer een grappige opmerking of een wijsheid van je te horen. Maar de laatste jaren waren niet makkelijk voor je. Hoewel Papa alles deed wat mogelijk was en je met liefde en ongelooflijke wilskracht verzorgde, wisten we allemaal dat het niet goed met je ging. En nu, zoals jij het pleegde te zeggen, is het wel mooi geweest. En mooi was het en mooi was je.

Eindelijk ben je weer bij je broertje, die je zo gemist hebt. Eindelijk heb je je welverdiende rust gevonden.
En hier, tegenover jouw verse graf, zeg ik:
Luister, o luister kinderen Soesan, klein- en achterkleinkinderen: vergeet deze vrouw nooit. Vergeet niet wie ze was, vergeet niet wat ze was, vergeet niet hoe ze was, want zoals zij was er slechts een. En je zult over haar praten als je thuis zit, als je onderweg bent, voordat je slapen gaat en als je opstaat. En vertel over haar aan je kinderen, kleinkinderen en achterkleinkinderen.

We zullen voor je rouwen, lieve mama. We blijven aan je denken.
We zullen je nooit vergeten. We zullen voor papa, jouw toeverlaat en steun, zorgen en een voorbeeld nemen aan wat jullie ons hebben laten zien wat liefde en vriendschap, door dik en dun, eigenlijk is.

In naam van ons allemaal dank ik je niet alleen voor het leven dat je ons hebt gegeven, maar om de eer die wij hadden om jou in ons leven te mogen hebben.

Yehie zichrech baroech, moge de herinnering aan jou gezegend zijn.