Het ‘volk van het boek’ is een benaming die oorspronkelijk afkomstig is uit de Koran en niet alleen verwijst naar Joden, maar ook naar Christenen, die immers ook een schriftelijke openbaring kennen. In deze vooralsnog tweewekelijkse bijdrage wil ik de aandacht vestigen op Joodse boeken, oude en nieuwe boeken, spannende en saaie boeken, vergeten en veel gelezen boeken, en mooie en lelijke boeken.
Deze eerste keer zal ik stilstaan bij een verloren boek, een handgeschreven versie van het Boek der Boeken, de ‘Hillel Codex’. De tekst van Tanach, het Oude Testament, is in verschillende versies aan ons overgeleverd. Die variante lezingen zijn vaak van invloed op ons begrip van de tekst. En net als we de klassieke Griekse en Latijnse teksten waarschijnlijk niet gekend zouden hebben als die niet rond het jaar 800 in de tijd van Karel de Grote in kloosters waren overgeschreven uit veel oudere manuscripten die inmiddels verloren zijn gegaan, hebben we onze huidige Tanach-tekst vooral te danken aan de inspanningen van Joodse geleerden om de oude teksten zo goed mogelijk over te leveren. Sommige van die nu verloren teksten, waaronder de Hillel Codex, hebben in de eeuwen na hun verdwijning een legendarische status bereikt.
Rond het jaar 1500 schreef de Spaanse astronoom Abraham Zacuto in zijn ‘Boek van de familierelaties’:
‘In het jaar 4957, op de achtentwintigste dag van de maand Av [dat is op 14 augustus 1197] vond een grote religieuze vervolging plaats in het koninkrijk Léon... Destijds werden de vierentwintig heilige boeken die zich daar bevonden en die zo’n zeshonderd jaar daarvoor geschreven waren uit de stad gered. Die boeken waren geschreven door Hillel ben Moses ben Hillel en daarom werd diens naam aan deze tekst gegeven, namelijk de Hillel Codex. De codex was bijzonder exact en alle andere bijbelteksten werden op basis van deze tekst herzien. Ik heb de twee overgebleven delen gezien, met daarin de Vroege en Late Profeten, geschreven in grote, prachtige letters. Deze waren door de bannelingen naar Portugal gebracht en verkocht in Bugia in Afrika, waar ze nog steeds zijn, negenhonderd jaar geleden geschreven. [De taalkundige] Kimchi... zegt dat de Pentateuch van de Hillel Codex zich in Toledo bevond.’
De originelen van de Hillel Codex zijn verloren gegaan. Een kopie van de Torah-tekst, in 1241 geschreven naar het origineel in Toledo, wordt bewaard in New York en er zijn wat handschriften (en een vijftiende-eeuwse druk) waarin varianten uit de Hillel Codex genoemd worden. En dan is er onlangs nog een tweede afschrift van de Torah-tekst van de Hillel Codex opgedoken, in Zwitsers privébezit. Dat handschrift zal in oktober van dit jaar in de Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam te zien zijn in een grote tentoonstelling met hoogtepunten uit de collectie van deze nu nog onbekende verzamelaar en de Bibliotheca Rosenthaliana.
Komt dat zien!
