Een paar jaar geleden heeft de Bibliotheca Rosenthaliana met steun van een aantal stichtingen, waaronder de Vrienden van de Universiteitsbibliotheek en de Stichting Levi Lassen, een bijzonder Spaans handschrift kunnen kopen, waarin de Amsterdamse Portugese Jood Abraham Gómez Silveira zich keert tegen de inzichten van de Franse calvinistische geleerde Isaac Jacquelot. Het handschrift is geschreven in Amsterdam in 1725. Het titelblad luidt: Preluminarias / que deven anteceder a todo género de / controversias en materia de Religión. / Que sirven de Prólogo a la Respuesta / humilde que haze A.G.S. en cinco libros al que hizo el Doctíssimo / Señor / Yshac Jaquelot / Yntitulado / Disertaciones sobre el Mesías donde / se prueva a los Judíos que J.C. / es el Mesiah prometido / y vatizinado en el / viejo testamento.
Abraham Gómez Silveira kwam op de wereld als Diego Silveira in Arévalo (Castilië, Spanje) en behoorde tot een prominente familie van nieuw-christenen (afstammelingen van bekeerde Joden). Hij heeft een aantal jaren in Madrid gewoond, maar aangezien zijn familie vervolgd werd door de Inquisitie, besloten ze naar Frankrijk te vertrekken. In 1672 kwam hij samen met zijn moeder en een aantal andere familieleden aan in Amsterdam, waar hij definitief terugkeerde naar het jodendom. Hij bleek daar al snel een van de meest getalenteerde Joodse studenten en begon te preken in de Portugese gemeente Talmud Torah. Een aantal van die preken is uitgegeven en valt op door hun grote literaire kwaliteit. Rond 1682 verbleef hij enig tijd in Antwerpen, waarschijnlijk omdat er in Amsterdam geen rabbinale posities te vergeven waren.
Vanaf 1700 schreef Abraham Gómez Silveira een groot aantal werken waarin hij het traditionele jodendom verdedigde als de enige ware godsdienst. Belangrijke werken zijn Dialogos Theologicos en versos jocoserios (een theologische dialoog tussen een protestantse priester, een katholieke theoloog, een Turkse Moslim en een Jood) en een serie boeken die gericht zijn tegen de bekeringsinspanningen van de Franse calvinist Isaac Jacquelot.
Isaac Jacquelot (1647-1708) werd geboren in Vassy en behoorde tot een belangrijke groep protestantse dissidenten die aan het eind van de zeventiende eeuw in Nederland terecht waren gekomen. Met de Amsterdamse sefardische Joden deelden zij een diepe aversie tegen de katholieke kerk en er bestonden veel contacten tussen de sefardische Joden en deze Franse protestanten. Jacquelot begon te preken in de Calvinistische Franse Kerk in Den Haag en publiceerde in 1699 een werk, getiteld Dissertations sur le Messie. Ou l’on prouve aux Juifs que Jésus Christ est le Messie promis et prédit dans l’Ancien Testament (Dissertaties over de messias, waarin getoond wordt aan de Joden dat Jezus Christus de Messias is, zoals beloofd en voorspeld in het Oude Testament). Dit werk toont de beperkingen van het contact tussen de twee groepen en laat een Jacquelot zien die niet in staat is zijn overtuiging dat de Joden de waarheid van het Nieuwe Testament weigeren te onderkennen, te onderdrukken.
Abraham Gómez Silveira klom onmiddellijk in de pen en schreef een lang antwoord, met een enorme kennis van de Joodse en Christelijke tradities. Hij vertaalde iedere alinea uit het werk van Jacquelot in het Spaans en voorzag die van zijn eigen commentaar, waardoor zijn werk het karakter krijgt van een fictieve dialoog. Zijn belangrijkste argument tegen Jacquelot was, dat de Joodse bijbel - hij verzette zich tegen de notie van een Oud en een Nieuw Testament - de enige betrouwbare bron van goddelijke openbaring was die door de drie wereldgodsdiensten erkend werd. En hij bestreed de verwijzingen die Jacquelot in die tekst meende te kunnen duiden als verwijzingen naar de figuur van Jezus als messias.
Het handschrift dat de Bibliotheca Rosenthaliana nu verworven heeft, bevat een soort proloog (van 349 bladzijden, dat wel) voor zijn eigenlijke dialoog met Jacquelot. Andere handschriften van het werk van Gómez Silveira bevinden zich op een beperkt aantal plaatsen in de wereld, in de Bibliotheek Ets Haim/Livraria Montezinos in Amsterdam, in de Rosenthaliana, in de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag en in de bibliotheek van de Jewish Theological Seminary in New York. Van de tekst in het handschrift in de Rosenthaliana, dat vanaf oktober te zien zal zijn in een tentoonstelling van Joodse boeken en handschriften, waarnaar ik hier al een paar maal verwezen heb, is alleen een kortere versie beschikbaar in Ets Haim.
[Voor deze column heb ik uitgebreid gebruik gemaakt van een beschrijving van het handschrift door prof. dr. Harm den Boer uit Basel, die in de Bibliotheca Rosenthaliana wordt bewaard].
