Amsterdam is in de gelukkige omstandigheid dat er zich twee Joodse bibliotheken van wereldfaam bevinden, de Bibliotheca Rosenthaliana en de minstens zo beroemde bibliotheek Ets Haim/Livraria Montezinos, gevestigd in het complex van de Portugese synagoge, maar formeel de bibliotheek van het rabbijnenseminarium met diezelfde naam.
Dat rabbijnenseminarium werd in 1616 opgericht, met de bedoeling om het een centrum van geleerdheid voor de hele Sefardische wereld te laten zijn. Het seminarium werd in de zeventiende en achttiende eeuw geleid door beroemde geleerden als Saul Levi Mortera, Isaac Aboab da Fonseca, Jacob Sasportas en Salomo de Oliveyra en werd met grote regelmaat geraadpleegd om opheldering te verschaffen in lastige kwesties betreffende de joodse wet. Deze “Sjeëlot” en “Tesjoevot” (vragen en antwoorden) waren van zo groot belang dat men ze vanaf ongeveer 1690 gedurende een periode van 116 jaar in een soort pamfletten in druk liet verschijnen. Het leeuwendeel is gedrukt bij de beroemde drukkersfamilie Proops. De oplagen van deze uitgaven waren zeer klein, waardoor ze inmiddels zeer zeldzaam zijn. In de bibliotheek Ets Haim en de Bibliotheca Rosenthaliana samen is echter een bijna complete set voorhanden en bijna alle resterende uitgaven bevinden zich verspreid over de wereld in openbare en joodse collecties (één bron heeft het over 948 bewaarde van in totaal 952 gedrukte pamfletten).
De opbouw van de Responsen, zoals de antwoorden meestal genoemd worden, is nogal stereotiep. Er wordt een problematische “casus” geschetst, voorzien van niet perse relevante, maar vaak wel zeer interessante historische details. Vervolgens worden de traditionele Joodse bronnen over het betreffende onderwerp doorgenomen, de Talmoed, de commentaren, de grote middeleeuwse wetsgeleerden, waarna er een uitspraak volgt, van de ondertekenende rabbijn, meestal in naam van de andere leden.
Vragen kwamen niet alleen uit Amsterdam, maar ook uit andere Sefardische centra. Er is zelfs een antwoord bewaard gebleven op een vraag uit één van de koloniën uit het jaar 1767 (ik vertaal hier de Duitse vertaling van M.M. Hirsch, die de Responsen in 1936 in verkorte vorm met Duitse vertaling heeft uitgegeven):
“A, die overzees woonde, bezat een slavin die bijzonder veel waard was. Aangezien hij naar Amsterdam wilde reizen, waar de slavernij verboden was, en zij hem daarom zou kunnen verlaten, liet hij haar achter in het huis van vriend B, die haar in ruil voor haar werk kost en inwoning moest verschaffen. Toen A twee jaar later terugkwam, had de slavin een kind gebaard. B weigerde om verschillende redenen dit kind af te geven, onder meer omdat naar zijn zeggen één van zijn slaven de vader was. David Raphael Meldola (de rechtsprekende rabbijn, ES) kent het kind aan A toe, niet op grond van de religieuze wet, maar op grond van de burgerlijke wet.”
Het zijn de honderden kijkjes in het dagelijkse religieuze leven van de Portugese gemeente in Amsterdam die de Responsen van Ets Haim tot zo’n bijzondere historische bron maken. En terwijl ik dit schrijf, bedenk ik me dat het eigenlijk tijd is om de teksten daarom zo snel mogelijk digitaal beschikbaar te stellen, zodat iedereen kan meegenieten.
