Wie in een Joodse bibliotheek of in een willekeurige andere instelling werkt waar oude of nieuwe Joodse spullen bewaard worden, krijgt iedere week wel een e-mail met daarin een aanbieding om voor bedragen die kunnen variëren van € 100 tot $ 1.000.000 een uniek Joods handgeschreven document te kopen dat jarenlang verborgen heeft gelegen in een grot, in een of ander ver land en nu boven water is gekomen. Verreweg het grootste deel van die bijzondere stukken is óf niet half zo oud als een bij niemand bekende specialist in een bijgevoegde beschrijving beweert, óf niet eens Joods. Ik schiet dan ook meestal in een afwijzende reflex als er weer eens iets bijzonders, unieks, ouds, of onschatbaars opduikt. Dat was niet anders toen ik hoorde over ‘de oudste’ Hebreeuwse Tora-rol die nu in Bologna in een bibliotheek is teruggevonden, een vondst die door de BBC is opgepikt en vervolgens door Nederlandse media is overgenomen. Maar hier is de bijgeleverde informatie correct en is er werkelijk sprake van een bijzondere vondst, hoewel de vraag blijft hoe bijzonder.
Op de website van de NOS stond gisteren het volgende bericht:
De thorarol met de vijf boeken van Mozes stamt uit de 12de of 13de eeuw en is van schapenhuid gemaakt. Het Hebreeuwse heilige geschrift beschrijft hoe volgens het jodendom de wereld en de mensheid zijn ontstaan.
Volgens de universiteit is de nu gevonden thorarol van onschatbare waarde voor wetenschappers. Het is onbekend hoe en wanneer hij in Bologna is terechtgekomen. Volgens de universiteit was dat waarschijnlijk voor de inname van de stad door Napoleon in 1796.
Eerst wat feiten, die zijn na te lezen in het uitgebreidere persbericht van de Universiteit van Bologna dat overal op het web te vinden is. Professor Mauro Perani, een gewaardeerde collega, stelde vast dat er in de rol schrijfgewoonten voorkwamen die een veel oudere vervaardigingsdatum doen vermoeden dan de zeventiende eeuw, waarvan tot nu toe op grond van een beschrijving uit het einde van de negentiende eeuw werd uitgegaan. Vervolgens kwam hij tot de conclusie dat het schrift van de rol ten onrechte als Italiaans is geïdentificeerd en dat de rol is geschreven in een elegant Oriëntaals schrift, dat veel ouder is. Daarna heeft hij in samenspraak met de Universiteitsbibliotheek van Bologna het schapenperkament van de rol in twee verschillende laboratoria met carbon-14 technologie laten dateren, waarbij onomstotelijk is komen vast te staan dat de rol tussen 1155 en 1225 moet zijn ontstaan. Dat is bijzonder oud, voor een Tora-rol, en het is waar.
Wat niet helemaal waar lijkt, maar ik heb het origineel nooit gezien en de gepubliceerde foto’s zijn meestal onscherp en staan ook nog vaak op hun kop, is de inhoudelijke argumentatie van Perani. Hierbij is het van belang te weten dat de schrijvers van Tora-rollen via hun leermeesters werden en worden ingewijd in de zorg voor de meest minimale details die nodig is om een kosjere rol te schrijven. Het gaat hierbij echt om details, om grotere en kleinere letters, om gespikkelde letters, om letters met speciale kroontjes (Taggin) of om de letter pe die op verschillende plaatsen wat extra krullen kan krijgen. Perani claimt dat de grote Moses Maimonides, die leefde van 1138 tot 1204, het gebruik van deze extra ‘tierelantijnen’, als je dat zo oneerbiedig zou willen uitdrukken, verbiedt. Daarom zou de tekst moeten zijn ontstaan in de twaalfde eeuw, namelijk voordat Maimonides’ verbod van kracht werd. Maar Maimonides heeft deze oude schrijfgewoonten nooit expliciet veroordeeld. Sterker nog, in zijn Misjné Tora, zijn grote samenvatting van de Joodse wet, hecht hij er groot belang aan dat de kennis van zulke schrijfgewoonten niet verloren gaat. Wel vindt Maimonides dat de beste tekst van de Tora die hij kende, de tekst was van een handschrift dat nu bekend staat als de Aleppo Codex (en dat inmiddels online is te raadplegen via www.aleppocodex.org); dat handschrift wordt bewaard in het Ben Zevi Instituut in Jeruzalem en was het onderwerp van een spannend, vorig jaar verschenen boek van de Amerikaanse journalist Matti Friedman (The Aleppo Codex: a true story of obsession, faith, and the pursuit of an ancient Bible). De traditie zoals die in dat handschrift is neergelegd, en in een aantal andere handschriften die in dezelfde tijd zijn ontstaan rond Tiberias in de tiende en elfde eeuw, is inderdaad maatgevend geworden voor de overdracht van de heilige tekst en de afwijkende letters komen in de Aleppo Codex niet voor. Maar de oproep een handschrift te volgen dat ze niet heeft, vergezeld van de aanbeveling de traditie wel te behouden, is bepaald wat anders dan een afwijzing. Daarnaast is het niet waar dat die bijzondere letters na Maimonides nooit meer voorkwamen; ze komen wel degelijk voor in latere rollen (ik ken een rol van circa 1400 in privébezit die er vol mee zit), zoals ook al op verschillende sociale media door collega’s van Perani is opgemerkt.
En er zijn nog meer bedenkingen mogelijk: waarom is de vondst van Perani zo bijzonder? Omdat de rol zo oud blijkt; dat is een objectief feit. Maar waarom is dat zo bijzonder? Omdat we van veel rollen helemaal niet weten hoe oud ze zijn. Op Tora-rollen komen per definitie geen data voor, er zijn maar heel weinig specialisten die zich toeleggen op deze complexe materie en er zijn maar enkele rollen bekend die zo zorgvuldig wetenschappelijk zijn getest als de rol in Bologna.
Is hier nu sprake van overschatting van de vondst in Bologna? Dat denk ik uiteindelijk toch niet. Er zijn hooguit enkele tientallen rollen bekend waarvan we aannemen dat ze uit de Middeleeuwen stammen en de meeste van die rollen kunnen hooguit met marges van een hele of halve eeuw gedateerd worden. Wij, moderne mensen, of in ieder geval wij, mensen die nog met de hand schrijven in dit digitale tijdperk, zien een handschrift als iets persoonlijks. We proberen ons, al dan niet bewust, met een net, een sierlijk of een slordig handschrift van anderen te onderscheiden. Dat was en is onder professionele Joodse schrijvers heel anders. Die kopiëren. Letterlijk. Ik vroeg ooit eens aan een Engelse Tora-schrijver of het hoogste doel niet was om het schrift van je meester zo perfect mogelijk te imiteren; stereotypie als teken van kwaliteit en niet van gebrek aan originaliteit. Hij antwoordde daarop dat het hoogste doel was om het schrift van iedere meester te kunnen kopiëren, dus wel creatief, maar zonder de behoefte om je persoonlijk te onderscheiden. Dat feit, de stereotypie als doel, maakt het dateren van Tora-rollen nog moeilijker dan het al is, en mag als kanttekening gelden bij al te oude dateringen van Tora-rollen. Maar dat laat onverlet dat de rol in Bologna bijzonder is, dat dit de oudste rol is waarvan de datum nu onomstotelijk vastligt en dat het mooi is dat de hele wereld hierdoor heeft kennis genomen van het bijzondere belang dat in de Joodse traditie wordt toegekend aan een zo precies mogelijke overdracht van de heilige teksten. En dat is wel degelijk de verdienste van Mauro Perani.
