Deze column is uit het Engels vertaald door Marguerite Samama. Voor degenen die de voorkeur geven aan de oorspronkelijke tekst hebben wij de Engelse versie in de vorm van een pdf opgenomen.
Een van de meest mysterieuze rituelen op seideravond is wel het eten van de karpas (1) gedoopt in zout water, helemaal aan het begin van de avond. Ons wordt verteld dat een van de bedoelingen van dit ritueel is om mensen aan het vragen te krijgen, en dan vooral kinderen. Nadat kiddoesj gemaakt is, verwachten we eigenlijk niet anders dan een verzorgde en volledige maaltijd, zoals op vrijdagavond en andere feestdagen de gewoonte is. In plaats daarvan krijgen we een klein stukje groente dat in zout water gedoopt is en blijven we nog een groot deel van de avond met een lege maag zitten. Hier mogen we zeker wel wat vraagtekens bij zetten!
Zonder aan het belang van het bovenstaande af te doen, moeten we eens onderzoeken waarom onze geleerden hebben besloten om juist dit ritueel, en niet een ander, aan te wenden om het stellen van vragen te stimuleren. Wat ligt nu besloten in het ritueel van karpas, dat anders aan ons voorbij zou gaan? Waarom zal juist dit onze kinderen aanzetten tot het stellen van vragen?
In zijn commentaar op de Haggada, Yeriot Shlomo (2), geeft Rav Shlomo Kluger (3) een intrigerende aanwijzing. Het woord karpas, zegt hij, is etymologisch moeilijk te duiden. Het heeft twee betekenissen. Een ervan is 'groen' en 'groente'. Dit sluit aan bij de betekenis in de Haggada; ons wordt immers verteld te nemen van selderij, peterselie, aardappel, lente-ui of andere voorjaarsgroenten. De andere betekenis is 'fijne wol' of 'linnen.'
Die laatste doet ons denken aan Rashi's commentaar op het verhaal van de haat van de tien broers jegens Joseef (4). Zoals bekend werd die vijandigheid veroorzaakt doordat Jaakov zijn zoon Joseef de ketonet passim had gegeven, de veelkleurige mantel. Rashi verklaart dat het woord passim materiaal van fijne wol of linnen betekent. En die bewering onthult ons een geheim achter het ritueel van karpas en het dopen ervan in een vloeistof.
Nadat Joseef de mantel van zijn vader had ontvangen, verkochten zijn broers hem aan de Egyptenaren. Dit zou de voorbode blijken van de ballingschap en de slavernij in Egypte. Wat ook de diepere betekenis van die haat mag zijn, het was ongerechtvaardigd en leidde tot een hoop ellende. Als Jaakov Joseef het kledingstuk niet zou hebben gegeven, zouden de ballingschap en de slavernij in Egypte waarschijnlijk nooit hebben plaatsgevonden.
Het lijkt er dus op dat dit kledingstuk vervaardigd van karpas, de belangrijkste oorzaak was van de slavernij in Egypte.
Toen onze geleerden de blauwdruk voor de teksten van de Haggada aan het samenstellen waren, zochten ze naar een manier om de aandacht te vestigen op het feit dat het broederhaat was die de Joden in Egypte heeft doen belanden. Toen zij beseften dat dit roemruchte kledingstuk van karpas gemaakt was (wol of linnen volgens een definitie waar Rav Kluger op wijst), besloten ze een ritueel in te stellen waarbij een groente gebruikt wordt (Rav Klugers andere definitie van het woord karpas). Op een diepere laag realiseren we ons dat het dopen van de karpas in zout water dit ritueel nog meer in verband brengt met de haat van de broeders. De broers doopten dit ‘karpas-kledingstuk’ tenslotte in het bloed van een dier voordat ze hun vader tegemoet traden met het vreselijke nieuws dat Joseef was vermoord.
Toch kan men zich afvragen waarom de Haggada daar slechts naar verwijst in de vorm van een mysterieus ritueel. Klaarblijkelijk wilden de samenstellers de informatie verhullen terwijl ze tegelijkertijd hoopten dat de lezers door zouden hebben waar het om gaat. Maar als de veelkleurige mantel inderdaad de belangrijkste oorzaak was van heel de Egyptische ballingschap, waarom dan niet een bont kledingstuk op de seidertafel leggen en dit ronduit benoemen, zodat zeker is dat niemand deze cruciale informatie mist? Wat is de bedoeling ervan dat de seiderdeelnemers hier slechts op onbewust niveau kennis van nemen in plaats van het onderwerp klip en klaar op tafel te leggen?
Naar mijn overtuiging raken we hier direct de kern van de uitleg die het jodendom geeft van de uittocht uit Egypte. Het belangrijkste daarvan is om de voorzienigheid van de Eeuwige hierin te benadrukken: Gods wonderbaarlijke ingrijpen in het leven van miljoenen Joden die waren verzeild in Egyptische ballingschap en slavernij. Dit verhaal kan niet anders dan de locus classicus van de Joodse geschiedenis worden, en feitelijk van de hele wereldgeschiedenis: wat er ook gebeurt is uiteindelijk in Gods handen. Dit is de onvoorwaardelijke, absolute les van het Pesachverhaal. Het is niet het verhaal van de rol van de mens in de geschiedenis, of van tot op welke hoogte de mens de hand heeft gehad in de wijze waarop de geschiedenis zich heeft ontvouwd. Natuurlijk benadrukt de Joodse traditie constant dat een mens de verantwoordelijkheid moet nemen voor de gevolgen van zijn daden, maar het Pesachverhaal speelt zich af op een ander niveau. Het is de triomf van de Eeuwige als Meester van de geschiedenis die gevierd wordt.
Het spanningsveld tussen goddelijk ingrijpen en menselijk handelen is zonder enige twijfel een van de grootste filosofische kwesties waar religieuze denkers altijd mee geworsteld hebben. In hoeverre is de mens verantwoordelijk en in hoeverre is God verantwoordelijk? Deze vraag blijft in de kern onbeantwoord en maakt deel uit van het mysterie van de menselijke geschiedenis.
Dit raakt ook aan een ander, niet minder onoplosbaar probleem. Hoe kunnen we ooit precies weten wat de eigenlijke oorzaak is van een bepaald gevolg? Sterker nog: wanneer is iets daadwerkelijk een oorzaak en niet een gevolg van iets dat eerder heeft plaatsgevonden? Als we het over de Egyptische slavernij hebben, kunnen we dan stellig beweren dat het alleen de haat van de broers van Joseef was die tot de slavernij leidde en dat, als ze Joseef niet zouden hebben verkocht, de Israëlieten niet in Egypte terecht gekomen zouden zijn? Was het Awraham niet al voorspeld dat zijn nazaten tot slaaf gemaakt zouden worden in een land dat het hunne niet was? (5) De ervaring van Egypte wordt op zichzelf beschouwd als sine non qua de voorbereiding van de Joden op het ontvangen van de Tora en hun vorming tot spiritueel volk dat als licht kan dienen voor de andere volken. Dus: in hoeverre waren de broers nu echt verantwoordelijk voor deze ballingschap, en in hoeverre was het besluit om hun broer te verkopen werkelijk een daad uit vrije wil?
Het is vanwege deze vragen dat de samenstellers van de Haggada niet bereid waren om openlijk met hun vinger naar de broers te wijzen. Ze konden niet anders dan heimelijk verwijzen naar dit feit door ons te vertellen dat ergens op weg naar Egypte het in bloed gedoopte ‘karpas-kledingstuk’ een rol speelde. We zullen misschien nooit weten hoe groot die rol is, al is het veelzeggend dat de karpas helemaal aan het begin van de seideravond gegeten wordt. We raken er direct van doordrongen dat het verhaal dat besloten ligt binnen het verhaal over wat de ballingschap daadwerkelijk veroorzaakt heeft, voor altijd een mysterie zal blijven. Dat is de alomvattende, onderliggende boodschap die dit ritueel meteen bij aanvang wil overbrengen, voor we verdergaan met het lezen van het verhaal. Het zal inderdaad heel wat vragen oproepen, maar hoe briljant de antwoorden daarop ook mogen zijn, het zal ons achterlaten in het besef dat de echte antwoorden in de handen van God liggen, op een hoger niveau en niet te bevatten voor ons mensen.
Op moreel niveau zou het verhaal echter wel zonneklaar moeten zijn. Het was broederhaat die ons de ballingschap in dreef. Hoe veelzeggend is het dat het de broederliefde tussen Mosjé en Aharon was, die in complete harmonie leefden, die de uiteindelijke verlossing bracht.
1. Hebreeuws voor 'groen' of 'groente'.
2. Gevonden in ‘Siddur Beit Yaakov’ van Rav Yaakov Emden.
3. Rav Shlomo Kluger (1785-1869) was ‘hoofd dayan’ van Brody, Galicië, en een van de meest vooraanstaande halachische autoriteiten van de 19e eeuw. Zijn goede naam en reputatie gelden ook nog vandaag de dag. Hij schreef 375 boeken – (375 is de getalswaarde van zijn naam Shlomo).
4. Beresjiet 37:3
5. Beresjiet 15:13
