Onlangs bezochten we weer eens een goede vriendin van ons in Jeruzalem. We kennen haar nog uit Nederland. Ze is Israëli en heeft vele jaren over de wereld gezworven. Ze heeft geruime tijd in Amsterdam gewoond en spreekt uitstekend Nederlands. Nadat ze had besloten naar Israël terug te keren, hebben we de banden aangehouden.
In de tijd dat we haar in Nederland leerden kennen, was ze druk bezig haar Joodse roots naar boven te halen. Dat overkomt wel meer Israëli’s als ze een tijdje in het buitenland bivakkeren. Ze ontdekken dan wat het betekent om Joods te zijn, terwijl ze daar in Israël nauwelijks mee bezig waren. Joods zijn is in Israël zo vanzelfsprekend dat je er amper bij stilstaat. Tenzij je heel religieus bent.
Ook ons is dat overkomen na onze aankomst in Israël. In Amsterdam gingen we regelmatig naar sjoel, want de synagoge is nu eenmaal één van de plekken waar je Joods kunt zijn. Naast de Joodse tennisvereniging en meer van dat soort Joodse clubs. Sinds onze landing in de Joodse staat, is de behoefte om naar sjoel te gaan steeds minder geworden. In Israël wonen is al Joods genoeg, zo lijkt het. Het komt ook doordat we ons Amsterdamse sjoelleven hier niet kunnen terugvinden. Plus dat ons Hebreeuws zo gammel is dat we de toespraken (drasjot) van de rabbijn amper kunnen verstaan. Toch knaagt het. We zijn weliswaar niet zo erg religieus, maar religie hoort naar onze smaak toch echt bij het jodendom. En zo’n straf is het beslist niet om een sjoeldienst bij te wonen en mee te doen.
Maar ik had het over onze Jeruzalemse vriendin die opeens tijdens onze ontmoeting zei dat ze wist – toen ze naar Israël terugkeerde – dat er een spanning zat tussen haar Israëlisch zijn en haar Joods zijn. Zou ze in Israël net zo (religieus) Joods blijven als daarbuiten? Of zou haar Israëlische ziel het winnen en zou haar Joodse (religieuze!) diasporagevoel het afleggen?
Het deed me denken aan een opiniestuk van Einat Wilf, ooit Knessetlid voor onder andere Avoda, in The Forward met de uitdagende titel “Stop Trying To Bring Liberal Judaism To Israel. We Already Have Too Much Religion”. Wilf omschrijft zichzelf als: Feminist. Zionist. Atheïst. Dan begrijp je waarom ze vindt dat er al genoeg religie in Israël is.
Nog prikkelender is een essay van de hand van Shlomo Fischer in The Times of Israel met de titel “American Jews are Protestants, Israeli Jews are Catholics”.
Eerst Wilf.
Mooier dan zijzelf kan ik niet uitleggen wat ze bedoelt: “Several years ago, I (Einat) had the honor of speaking at a Conservative Synagogue in NYC. I was asked why, as a proud Israeli feminist, I am not mobilized for the cause of the Women of the Wall. I admitted that while I am a feminist, I am also a devout Atheist, and the importance of praying to a god who does not exist next to the ruins of an outer support wall was entirely alien to me. The members of the congregation were visibly shocked by my response. And I was shocked that they were shocked.
But our mutual astonishment actually clarified something for me: Liberal Jews seemed to have no idea that by suggesting that the people in Israel push for religious pluralism in Israel by focusing on religion — rather than on pluralism — they are actually shooting themselves in the foot. For in so doing, they are seeking a coalition with the very people — religious Israelis — who will never accept them.” *
Wilf legt uit dat Israëli’s vinden dat er genoeg pluriformiteit bestaat in Israël. Er zijn ultrareligieuze Joden die hun goddelijke gang kunnen gaan en net zo goed Joden die nooit een stap zetten in sjoel, volop garnalen en ander niet-koosjer voedsel verorberen en totaal seculier zijn. Voor de gewone Israëli is religie gekoppeld aan orthodox jodendom, andere smaken kennen ze niet. En het zal hen worst zijn dat liberalen en conservatieven, die elders de grootste stromingen zijn, ternauwernood een poot aan de grond krijgen in Israël. De niet-orthodoxe stromingen worden door Israëli’s overduidelijk geassocieerd met de diaspora, in het geheel niet met het leven in Israël.
Daar moeten we het mee doen, aldus Wilf. Als liberaal en conservatief jodendom iets in de politieke melk te brokkelen willen hebben, moeten ze zorgen voor veel grotere aantallen aanhangers. Dat is het enige wat telt en indruk maakt in Israël. Liberalen en conservatieven kunnen als kleine stromingen in Israël beter nauwe banden aanknopen met seculieren, aldus Wilf. Een seculier Israël is een betere garantie voor meer ontplooiingsmogelijkheid voor niet-orthodoxe stromingen. Dus zij aan zij vechten met seculieren tégen meer religie in de openbare ruimte en vóór het terugdringen van de macht van het opperrabbinaat.
Persoonlijk vind ik dat kortzichtig. Ik snap best dat seculiere en traditionele Israëli’s niet om religie geven of om de orthodoxe variant ervan, maar ze hebben wel degelijk last van het rabbinaat en wat dat met zich meebrengt voor het dagelijkse leven. Toch hebben ze het politieke speelveld weggegeven aan de ultraorthodoxie als het gaat om huwelijk, echtscheiding, levenseinde en nog wat van die zaken, omdat ze te beroerd zijn om zich in te zetten voor een verandering van wat ‘de status quo’ heet. Die al lang geen status quo meer is, gezien de toename van de ultraorthodoxen. Wilf heeft best een grote mond als het gaat om seculier zijn. In feite hebben de seculieren niet zoveel voor elkaar gekregen. En ze zijn stekeblind als ze niet willen (in)zien wat die niet-orthodoxe vrouwen bij de Kotel doen.
Dan Fischer. Hoezo zijn Israëlische Joden katholiek en Amerikaanse Joden protestant?
Wel, in Amerika gaan religie en streven naar vrijheid samen. Dat komt door vroegere immigranten van protestantse komaf die het intolerante Europa ontvluchtten om hun variant van het protestantisme vrijelijk te kunnen beleven in Amerika. Amerikaanse Joden zien geen tegenstelling tot hun religieuze variant van het jodendom en liberalisme.
De eerste zionisten volgden het model van het seculiere Europa dat zich om vrij te worden afzette tegen (de katholieke) kerk en staat. Religie was dwang en allerminst vrijheid.
Een fraaie observatie van Fischer. Er valt echter wel iets op af te dingen, niettemin blijft de hoofdgedachte overeind. Fischer ziet over het hoofd dat het protestantisme in het noordelijk deel van West-Europa wel degelijk een religieuze vrijheidsstrijd was tegen het katholieke zuiden (en in het Oost-Europa had je een andere variant van het katholicisme). Doch toen het katholicisme was overwonnen in landen als Nederland verviel het protestantisme in dezelfde fout als eerder het katholicisme: kerk en staat werden oppermachtig en afwijkende protestantse varianten werden niet gedoogd.
De eerste zionisten hadden een voorbeeld kunnen nemen aan de Fransen. De Fransen kennen de laïcité, de strikte scheiding van kerk en staat, met zelfs verbod van religieuze uitingen in het openbare leven. In Nederland is de kerk minder teruggedrongen. Het diverse Nederland was een zuilenmaatschappij, dat wil zeggen: de denominaties leefden sterk gescheiden, de toppen deden wel zaken met elkaar om de lieve vrede te bewaren. Vrijheid van religie stond voorop en dat werd niet als strijdig gezien met vrijheid in het algemeen.
In Israël is in het geheel geen sprake van laïcité. Overheid en religie (de orthodoxe variant die het monopolie heeft!) zijn innig verstrengeld. Israëli’s maken zichzelf maar wat wijs dat ze seculier kunnen leven, want religie heeft hier veel te vertellen. Het land zou bovendien best eens steeds religieuzer kunnen gaan worden. Als Israëli’s echt om hun persoonlijke vrijheid geven dan moeten ze meer op hun tellen passen. Ultraorthodoxe en nationalistisch-religieuze partijen zitten nu op het pluche, want de Likoed onder Netanjahoe heeft zich aan hen uitgeleverd. Rechts en religieus zijn inmiddels synoniem geworden, wat beslist niet hoeft. Er zijn orthodoxen die het anders zien en geen probleem hebben met centrum-links.
Dat Israëli’s massaal kunnen protesteren zien we nu in de steeds onverzoenlijker wordende strijd rond de juridische hervormingen. En het is niet voor niks dat liberalen en conservatieven daar volop aan deelnemen. Zowel in Israël als daarbuiten (Amerika!). Het gaat tenslotte om de kernvraag wat voor Joodse staat Israël wil zijn. Religieus en nationalistisch of seculier en kosmopolitisch? Komt democratie neer op dictatuur van de meerderheid of wordt de rechtsstaat gekoesterd met in achtneming van de trias politica, inclusief een rechterlijke macht die rechtsstatelijke beginselen bewaakt (maar zonder juridisch activisme)?
* In het citaat van Einat Wilf is in overleg met de columnist een kleine correctie gepleegd; er is in de tweede alinea van het origineel duidelijk tekst weggevallen.
