Van Soma Morgenstern kende ik alleen Joseph Roths Flucht und Ende (1), zijn mooie boek met herinneringen aan Joseph Roth. Vorig jaar zomer kocht ik in Amsterdam op de uitmarkt voor een ramsjbedrag Idylle in ballingschap, een roman van Soma Morgenstern, in 2007 uitgegeven door Uitgeverij IJzer. Op de achterflap staat dat Morgenstern in Europa ‘in de vergeethoek’ was geraakt maar dat zijn boeken nu met groot succes opnieuw worden uitgegeven. Idylle in ballingschap is het tweede deel van een romantrilogie met de verzamelnaam Funken im Abgrund. Treurig is dat niets daarvan is vermeld in het boek van Uitgeverij IJzer.
Met de vertaling van Funken im Abgrund was al eerder een begin gemaakt. In 2001 heeft de Arbeiderspers het eerste deel, De zoon van de verloren zoon, uitgegeven. Op de achterflap van die uitgave staat gelukkig wel dat het gaat om het eerste deel ‘van een omvangrijke trilogie Funken im Abgrund’. Ook De zoon van de verloren zoon wordt aangeprezen als ‘de herontdekking van een vergeten meesterstuk’, ‘een lang vergeten roman over de verdwenen Joodse wereld’. De Arbeiderspers heeft het helaas bij dat eerste deel gelaten. Alles bij elkaar dus een weinig geslaagde introductie van de romans van Soma Morgenstern in Nederland. Zijn romantrilogie verdient ook in Nederland een behoorlijke uitgave. En dat geldt temeer als je weet hoe moeizaam en met veel vertraging de oorspronkelijke uitgave van Funken im Abgrund tot stand is gekomen.
Soma Morgenstern is in 1890 als Salomon Morgenstern in Galicië (Budzanow) geboren (2). Voor zijn verdere leven en voor zijn romantrilogie (3) is bepalend dat Morgenstern streng orthodox is opgevoed maar toch alle ruimte kreeg om zich te ontplooien. Morgenstern heeft daarom nooit de behoefte gevoeld zich tegen de orthodoxie af te zetten en altijd een sterke Joodse identiteit behouden. In 1914 gaat Morgenstern naar Wenen en vanaf 1924 werkt hij als journalist, vooral voor de Frankfurter Zeitung. Als Morgenstern in 1929 in Wenen een conferentie van Agoedat Jisraël bijwoont, inspireert hem dat tot het gaan schrijven van zijn romantrilogie. Morgenstern neemt in 1934 korte tijd en in 1938 definitief de wijk naar Parijs. Daar haalt de oorlog hem in. Zijn ervaringen in verschillende interneringskampen in Frankrijk en zijn vlucht van Marseille naar Casablanca heeft Morgenstern later in de roman Flucht in Frankreich verwerkt. Via Lissabon weet Morgenstern New York te bereiken waar hij tot zijn dood is blijven wonen.
Ook Joseph Roth was in Galicië geboren en zij kenden elkaar al heel lang toen Morgenstern in 1934 voor korte tijd naar Parijs moest uitwijken. Morgenstern logeerde die maanden in Hotel Foyot, waar ook Roth verbleef. Toen Morgenstern in 1938 Wenen voorgoed verliet, logeerde hij weer enige tijd in hetzelfde hotel als Roth, nu in Hotel de la Poste. Beide hotels lagen aan de Rue de Tournon met een gelijknamig café. Er is een foto (4) waarop Roth en Morgenstern samen in dat café zitten.
In 1934 had Morgenstern De zoon van de verloren zoon, het eerste deel van zijn romantrilogie, grotendeels al geschreven. Roth zei daarover tegen Morgenstern:
Morgenstern heeft zijn boek in Parijs afgemaakt en het manuscript aan Roth laten lezen. Roth vond het ein Meisterwerk. Maar, zo voegde hij daaraan toe:
Profetische woorden. Querido vond het boek zu jüdisch om het uit te geven. Weliswaar kon De zoon van de verloren zoon in 1935 toch nog bij Erich Reiss Verlag verschijnen maar die Berlijnse uitgever mocht dit boek in Duitsland alleen aan Joden verkopen. Het vond zeker enige weerklank, vooral bij andere schrijvers (Stefan Zweig, Herman Hesse), maar raakte in de omstandigheden van die tijd ook spoedig weer in vergetelheid.
Nadat Morgenstern in 1934 in Wenen was teruggekeerd, begint hij aan deel twee, Idylle in ballingschap, dat al af was toen hij in 1938 Oostenrijk voorgoed moest verlaten maar dat hij daarna in Parijs heeft omgewerkt. Morgenstern begint dan ook aan deel drie: Das Vermächtnis des verlorenen Sohnes. Door zijn internering en vlucht uit Frankrijk gaat een groot deel van zijn manuscripten verloren. Hij moet het nodige reconstrueren en pas in 1943, hij is dan al in Amerika, kan hij de romantrilogie voltooien. In Engelse vertaling komen de drie romans achtereenvolgens in 1946, in 1947 en in 1950 op de markt. Een ingekorte Duitse uitgave van deel drie wordt in 1963 in een kleine oplage gedrukt met als titel Der verlorene Sohn. Eerst in 1996, dus meer dan vijftig jaar later, verschijnen zijn drie romans in het Duits, de taal waarin zij oorspronkelijk zijn geschreven (5). Met veel succes (6). Morgenstern, bij zijn overlijden in 1976 een nagenoeg vergeten schrijver, heeft dat niet meer mogen meemaken.
Funken im Abgrund is inderdaad ein Meisterwerk. Waarom? Daarover een volgende keer meer.
(1) Bij Kiepenheuer & Witsch, Köln, in 2008 uitgegeven als Kiwi Paperback. De Duitse citaten zijn uit Joseph Roths Flucht und Ende.
(2) Raphaela Kitzmantel, Eine Überfülle an Gegenwart, Soma Morgenstern Biografie, Czernin Verlag, Wien, 2005.
(3) Gabriela Wittwer, Zwischen Orthodoxie und Assimilation, Jüdischer Identitätsdiskurs in Soma Morgensterns Romantrilogie “Funken im Abgrund”, Tectum Verlag, Marburg, 2008.
(4) Afgedrukt met toestemming van Kiepenheuer & Witsch.
(5) Als onderdeel van het verzameld werk van Morgenstern dat Dietrich zu Klampen Verlag, Lüneburg, heeft uitgebracht.
(6) Aufbau Verlag, Berlin, heeft daarna de drie romans als Taschenbuch uitgegeven (in een cassette).
