De door mij behandelde schrijvers uit de vorige eeuw waren veelal in meer of mindere mate geassimileerde Joden die door de omstandigheden van hun tijd steeds sterker tot het besef kwamen dat zij het jodendom niet konden afschudden. Dat besef kan tot verschillende opvattingen leiden. Jakob Wassermann is het voorbeeld van een schrijver die uitdrukkelijk en Duitser en Jood wilde zijn. Het tragische van Wassermann is dat het hem niet vergund was daarin evenwicht te vinden. In mijn column van 2 juli jl. schreef ik al dat Jakob Wasserman door de moord op Walther Rathenau werd beroofd van alle hoop op een maatschappij in der Juden und Deutsche gemeinsam und vertrauensvoll zusammmenleben könnten. Maar eigenlijk had Wassermann die hoop al eerder opgegeven. In zijn boek Mein Weg als Deutscher und Jude dat in 1921 verscheen, dus vóór de moord op Rathenau en ruim vóór de nationaalsocialisten aan de macht kwamen, gaf Wassermann zich al rekenschap van het probleem waarmee hij zijn leven lang is blijven worstelen: hoe en Duitser en Jood te kunnen zijn. Het is een centrale tekst binnen zijn werk en een eerlijke poging om te beschrijven hoe tot dan toe zijn leven als Jood in Duitsland is verlopen.
Jakob Wassermann, in 1899 getekend door Emil Orlik
In Mein Weg als Deutscher und Jude begint Wassermann met de beschrijving van zijn jeugdjaren in Fürth waar hij op 10 maart 1873 is geboren. Zijn ouders waren nog wel lid van de Joodse gemeente maar veel had dat niet meer om het lijf. Wir leben im Zeitalter der Toleranz, placht zijn vader optimistisch te zeggen. Het jodendom, zoals hij dat in zijn jeugdjaren meekreeg, heeft Wassermann ervaren als iets uit vroegere tijden. Hij zag er de zin niet van in. En zo kwam hij in een isolement terecht. Wassermann omschrijft dat zo: Als Deutscher ohne gesellschaftliche Legitimation; als Jude ohne Zugehörigkeit.
Op 23-jarige leeftijd, eind 19e eeuw dus, schreef Wassermann de roman Die Juden von Zirndorf, over het landschap van zijn jeugd. Zirndorf is de plaats waar zijn vader oorspronkelijk vandaan kwam. In dit boek speelt het jodendom een belangrijke rol. Het markeert het begin, schrijft zijn biograaf Thomas Kraft, van een levenslange Auseinandersetzung mit dem Themenkomplex Judentum, Gesellschaft und Antisemitismus.
Opvallend vond ik wat Wassermann in Mein Weg als Deutscher und Jude schrijft over zijn bekende boek uit 1908 Caspar Hauser oder Die Trägheit des Herzens. Caspar Hauser is het verhaal van een 17-jarige jongen die in Neurenberg uit het niets opduikt. Een groot aantal personen bemoeit zich met hem. Uiteindelijk wordt hij vermoord. Caspar Hauser is het enige boek van Wassermann dat nog steeds in Nederlandse vertaling te verkrijgen is (in een uitgave van Wereldbibliotheek uit 2006). Verder is Wassermann hier, anders dan in Duitsland, vrijwel vergeten. Daardoor is ook het boeiende Mein Weg als Deutscher und Jude in Nederlandse vertaling helaas niet meer te koop. Wassermann meende met Caspar Hauser de Duitsers ein wesentlich deutsches Buch gegeben zu haben, wie aus der Seele des Volkes heraus. Hij dacht met dat boek het bewijs te hebben geleverd dat ook een Jood een door en door Duits boek kon schrijven, das Vorurteil der Fremdheit besiegen könne. Maar daarin heb ik me vergist, schrijft Wassermann, es dürfte vor der deutschen Öffentlichkeit nicht wahr sein, dass ein Jude ein so eigentümlich deutsches Buch schrieb.
Wassermann moet het tot zijn spijt toegeven. Hij wordt door de Duitsers niet voor vol aangezien omdat hij Jood is. Daarnaast is er de Joodse kant. Ben ik een überzeugter Jude, vraagt hij zich af? Daarmee kan Wassermann echter niet veel beginnen. Noch het religieuze jodendom noch het zionisme trekt hem aan. Ich sei Jude, damit sei alles gesagt. Ich könne es nicht ändern; ich wolle es nicht ändern. En aan het eind van zijn boek vat hij het samen: Ich bin Deutscher, und ich bin Jude, eines so sehr und so völlig wie das andere, keines ist vom anderen zu lösen.
Het antisemitisme door Wassermann telkens en telkens weer ervaren, loopt als een rode draad door zijn boek. Hij geeft daarvan enkele schokkende voorbeelden en windt er geen doekjes om: de Jood is in Duitsland heden ten dage vogelvrij. Wer eine Geschichte des Antisemitismus schriebe, würde zugleich ein wichtiges Stück deutscher Kulturgeschichte geben. Wassermann valt Duitsland en de Duitse haat tegen de Joden hard aan. Zijn standpunt is glashelder: reisst dem Wüterich vor allem die Peitsche aus der Hand.
Voor Wassermann die en Duitser en Jood had willen zijn, is dit alles een pijnlijke constatering. Mit seiner Doppelliebe und seinem Kampf nach zwei Fronten ist er hart an den Schlund der Verzweiflung gedrängt.
Kort na het verschijnen van Mein Weg als Deutscher und Jude kreeg Wassermann een, zeker achteraf, opvallende brief van Thomas Mann waarin deze betwijfelde of Wassermann wel zoveel reden tot klagen had. Het ging hem toch goed en hij had als Joodse schrijver toch het nodige succes. In 2005 schreef Marcel Reich-Ranicki echter terecht over ein grosses, ein immer noch ergreifendes Zeitdokument, es ist Bekenntnis und Darstellung, Klage und Anklage in einem. Er was voor Wassermann, elke twijfel daarover is door de tijd ingehaald, alle reden voor Klage und Anklage.
Joseph Roth schreef kort na het overlijden van Wassermann: Er war seinen Weg als Deutscher und Jude nicht zu Ende gegangen. Dieser Weg führte zu keinem Ziel. Er führte vor eine plötzlich aufragende Mauer aus Hass und Brutalität. Vor dieser Mauer musste Jakob Wassermann umkehren, den alten jüdischen Wanderstab in der Hand, und das Exil aufsuchen. Dennoch sprach er von seiner Heimat mit der Liebe eines Deutschen und mit dem Gerechtskeitsgefühl eines Juden.
Over de laatste periode van het leven van Wassermann een volgende keer.
In Duitsland is de belangstelling voor het werk van Jakob Wassermann opgebloeid. Dat heeft geleid tot heruitgaven en tot biografieën en commentaren. In deze column heb ik gebruik gemaakt van de biografie van Thomas Kraft, DTV, 2008.
