Het is 19 november 1900. Isidor Reiling en Hedwig Reiling, geboren Fuld, krijgen een dochter die ze Netty noemen. De aangifte, in Mainz, dateert van 24 november 1900. Die dag was het sjabbat en daarom ondertekende Isidor Reiling de geboorteakte niet. Den Gang aufs Standesamt konnte der gesetzestreue Jude aber offensichtlich mit seiner Praxis der Sabbathgebote vereinen, schrijft Christiane Zehl Romero in haar bij Aufbau-Verlag in twee delen uitgegeven biografie van Netty Reiling. Het register van de burgerlijke stand moet te voet bereikbaar zijn geweest want de Reilings, hoe ingeburgerd ze zich ook voelden in het Duitsland van hun tijd, waren orthodoxe Joden die op sjabbat niet van het openbaar vervoer gebruik maakten. Mein Vater, zal Netty Reiling later schrijven, war ein orthodoxer Jude. Aus Überzeugung, aus Tradition und aus Stolz.
Netty Reiling, vat Zehl Romero samen, stammte von Seiten beider Eltern aus jüdischen Familien, in denen die mühsam errungene Emanzipation und gesetzliche Gleichberechtigung des neunzehnten Jahrhunderts zu Reichtum, Ansehen und jüdischem Selbstbewusstsein bei gleichzeitiger Annahme deutscher kultureller Traditionen geführt hatten. Ja, zelfbewuste Joden waren de Reilings uit Mainz en de Fulds uit Frankfurt. Maar ze voelden zich ook sterk verbonden met Duitsland. Ze hoorden erbij, dachten ze.
Isidor Reiling had samen met zijn oudere broer de leiding over de door hun vader, David Reiling, in Mainz begonnen Kunst- und Antiquitätenhandlung. Netty Reiling is daardoor al heel jong in aanraking gekomen met beeldende kunst. In 1924 rondt zij haar studie aan de universiteit van Heidelberg af met een dissertatie over Jude und Judentum im Werke Rembrandts. Een jaar later trouwt ze met de Hongaarse Jood Laszlo Radvanyi. Ze zullen twee kinderen krijgen, een jongen, Pierre, en een meisje, Ruth. Bij haar huwelijk krijgt Netty van haar ouders het gebedenboek van haar grootmoeder, Esther of Jeannette Reiling, geboren Schmalkalden. Netty is afgeleid van Jeannette maar die naam wilde de ambtenaar van de burgerlijke stand in Mainz niet accepteren omdat het een Franse en geen Duitse voornaam is. In het gebedenboek schreef Isidor Reiling een opdracht: Möge es Dir Erbauung und Erinnerung bereiten. Netty zal het gebedenboek haar hele leven bewaren. Ook als ze naar verschillende landen is verdreven.
Haar ouders bleven in Mainz. Zij voelden zich in Duitsland geworteld en konden zich niet voorstellen dat de nationaalsocialisten hen letterlijk het leven onmogelijk zouden maken. Maar tijdens de Kristallnacht, de nacht van 9 op 10 november 1938, vernielden de nazi´s ook de zaak van de Reilings. Het is de voorbode van de gedwongen onteigening en kunstroof die hierna volgt. Op 8 maart 1940 kwam definitief een einde aan een in twee generaties opgebouwde en succesvolle onderneming. Slechts twee dagen laten sterft Isidor Reiling.
Hedwig Reiling met Netty
Op 20 maart 1942 zijn ongeveer 1000 Joden uit Hessen naar Piaski bij Lublin gedeporteerd. Van hen kwamen 450 uit Mainz, onder wie Hedwig Reiling. Piaski was een Durchgangsghetto van waaruit de Joden naar de vernietigingskampen werden doorgestuurd, naar Belzec en naar Sobibor. Van Hedwig Reiling ontbreekt verder elk spoor. Zij is in het duister verdwenen.
Netty Reiling, in 1928 lid van de Kommunistische Partei Deutschlands geworden, maar daarover later, is in 1933 met haar man en haar twee kinderen uit Berlijn naar Frankrijk gevlucht. Ze blijven daar wonen totdat Parijs in 1940 door de Duitsers wordt bezet. Opnieuw moeten ze vluchten, naar Marseille en, via Martinique, naar Mexico. Isidor Reiling schonk zijn dochter niet alleen het gebedenboek van haar grootmoeder. Later gaf hij haar een originele brief van de dichter Heinrich Heine. Die brief had Heine mei 1848 aan zijn moeder in Hamburg geschreven. Een waardevolle brief die Netty, meende haar vader, zou kunnen verkopen als ze op de vlucht voor de nationaalsocialisten geld nodig had. Ze heeft die brief aan een vriendin gegeven, Jeanette Stern, die de brief evenmin te gelde heeft gemaakt maar aan Netty heeft teruggegeven toen zij zelf ook naar Mexico was uitgeweken.
Met Heine had Netty, schrijft haar biograaf, eine spezielle, durch Herkunft und Familie intensivierte Beziehung, die in der Emigration durch die allgemeine Beachtung, die Heine als "Inbegriff des Schriftstellers im Exil" und als "Schutzpatron" der vertriebenen deutschen Intellektuellen fand, noch weiter vertieft wurde.
In Mexico zal Netty de Heinrich-Heine-Klub oprichten, een actieve kunstenaarsvereniging waarvan ze zelf voorzitter wordt. Egon Erwin Kisch, eveneens naar Mexico gevlucht, is vicevoorzitter. De helft van de leden van de Heinrich-Heine-Klub bestond uit naar Mexico geëmigreerde Joden. Er kwam ook een uitgeverij, Het vrije boek. Eén dag na de oprichting gaf men de volgende verklaring uit: Wir deutschen antifaschistischen Schriftsteller hier in Mexiko haben dieses Jahr den Tag der Bücherverbrennung auf besondere Art gefeiert: Wit haben an diesem Tag einen Verlag gegründet: ‘Das freie Buch’.
Netty Reiling in Mexico omstreeks 1942
In Mexico schrijft Netty Reiling het verhaal Der Ausflug der toten Mädchen, waarin ze een schoolreisje langs de Rijn herbeleeft met de leraressen en meisjes die daar destijds bij waren. Het schrijven over het schoolreisje is de opdracht van één van de leraressen, Fräulein Sichel. Later, noteert Netty, zal één van de scholieren de lerares mit groben Worten von einer Bank am Rhein herunterjagen, weil sie auf einer judenfreien Bank sitzen wollte. Fräulein Sichel was indertijd daadwerkelijk de lerares van Netty. Samen met Hedwig Reiling is zij maart 1942 naar Piaski gedeporteerd.
De zoon van Laszlo Radvanyi en Netty Reiling, Pierre Radvanyi, heeft herinneringen aan zijn moeder opgeschreven onder de titel Jenseits des Stroms. Daarin vertelt hij het volgende:
Zo is Der Ausflug der toten Mädchen tevens een portret van haar moeder. In het verhaal kan zij zich haar moeder nog wel herinneren maar niet meer bereiken. Wie schade, ich hätte mich gar zu gern von der Mutter umarmen lassen.
Zu den Eltern, schrijft Zehl Romero, gibt es keinen Weg zurück, ein unbezwingbarer Abgrund – Unsag- und Unfragbares – steht dazwischen.
Der Ausflug der toten Mädchen wordt in 1946 samen met twee andere verhalen onder die titel gepubliceerd. De verhalenbundel is nu te koop als Aufbau Taschenbuch 5171. Een Nederlandse vertaling is er helaas niet. Eén van de andere verhalen is het, najaar 1945, ook nog in Mexico, geschreven Post ins gelobte Land, de ontroerende en liefdevol beschreven geschiedenis van de familie Levi. Na een progrom verlaten de Levi’s een klein Pools stadje om eerst naar Wenen en vervolgens naar Parijs te gaan. Daar wordt één van de nazaten, Jakob Levi, een bekend oogarts. Zijn vader, Nathan Levi, gaat op het eind van zijn leven naar Palestina, het beloofde land. Regelmatig schrijft Jakob Levi brieven aan zijn vader totdat hij onverwacht ziek wordt en eerder dan zijn vader overlijdt. Aan zijn vrouw laat hij een aantal door hem op voorhand geschreven brieven achter die zij één voor één moet versturen zodat Nathan Levi niet zal weten dat zijn zoon niet meer leeft. Maar dan komt de tijd dat het ook in Parijs voor Joden niet meer veilig is. De weduwe vlucht naar het zuiden maar bereikt de veilige overkant niet. De laatste door haar geschreven brief wordt door een vriendin naar Palestina gestuurd en aan Nathan Levi vlak voor zijn dood nog voorgelezen. Der alte Levi drehte sein Gesicht, das vom Weinen schnell nass war.
De brieven staan symbool voor de sterke binding tussen ouders en kinderen, een binding die zelfs de dood overstijgt. Met dit verhaal, schrijft Zehl Romero, zegt Netty Reiling kaddisj voor haar gestorven ouders. Het zal het enige werk van Netty Reiling blijven met een Joods thema, waarin bovendien Joden centraal staan.
Op 1 juni 1983 overlijdt Netty Reiling. In Oost-Berlijn. Kort daarvoor was haar zoon Pierre Radvanyi nog bij haar. Ich las, schrijft hij in zijn herinneringen, ihr einen Text von Heinrich Heine über den Rhein vor, in der Hoffnung, der Fluss möge sie wiegen. Uit deze mooie zin spreekt de liefde van een zoon voor zijn moeder. De omslag van zijn boek met herinneringen toont een foto van moeder en zoon uit 1944. Die foto, ik kan er steeds opnieuw lang naar kijken, legt de liefde van een moeder voor haar zoon vast. Niemand kan dit ontgaan. Dat de foto een bewerking is, doet daaraan niet af.
Netty Reiling is de schrijfster Anna Seghers. Aanleiding tot deze column is de nieuwe vertaling van Het zevende kruis, roman uit Hitler-Duitsland, van november vorig jaar. Hoe Netty Reiling de schrijfster Anna Seghers werd, is het onderwerp van een volgende column.
