De Nederlands-Israëlische schilder Dov Shlein, ik ben met hem bevriend, is geboren in Czernowitz. Hij vertelde mij dat hij na de sjoa met zijn familie eerst enige tijd in de Roemeense stad Satu Mare verbleef. Daar woonde toen ook Kalman Polgar, eveneens uit Czernowitz afkomstig en getrouwd met de zuster van de vader van Dov Shlein.

Dov herinnert zich nog dat hij in Satu Mare samen met zijn tweelingbroer onder het toeziend oog van Kalman Polgar een fabel van de Jiddisje dichter Steinbarg heeft gedeclameerd, het challef en de zaag. Het challef is het mes van de sjocheet. Dov was het challef, zijn broer was de zaag.

Het gedicht is een gesprek tussen het challef en de zaag die elkaar ontmoeten omdat de sjocheet niet alleen maar slachter is, maar soms ook een stuk hout moet zagen. Het challef heeft een scherpe tong en drijft de spot met de zaag die hij maar een ongeletterde domoor vindt. De zaag is immers lelijk en treife en over de zaag wordt nooit een broche uitgesproken. Inderdaad, antwoordt de zaag, jij bent kosjer en ik, ik ben slechts een simpele arbeidsman. Het challef, is de moraal, heeft mazzel, het doodt en over hem zeggen ze ook nog eens een broche! De oplettende lezer zal, denk ik, de daarin verborgen maatschappijkritiek niet ontgaan.

Het challef en de zaag

Dov Shlein en Kalman Polgar zijn vanuit Roemenië naar Israël gegaan. Dov in 1950, Polgar in 1959. Polgar, geboren in 1913, leeft nog steeds en dat niet alleen, met zijn geheugen is niets mis. Hij herinnert zich nog veel over zijn jeugd in Czernowitz. Vorige week was ik in Israël en heb ik Kalman Polgar opgezocht. Dov had het contact gelegd. In deze column een kort verslag.

De ontmoeting met Kalman Polgar was gedenkwaardig, vooral om twee redenen. Polgar heeft in zijn jeugd de Jiddisje dichters Steinbarg en Manger persoonlijk ontmoet en hij heeft later bij hun gedichten tekeningen en schilderijen gemaakt. Deze zijn in 2008 door H. Leyvik, Publishing House Tel Aviv, uitgegeven. Daarin staat ook de hiervoor afgebeelde tekening die Polgar heeft gemaakt bij het gedicht Het challef en de zaag. Ik kreeg van hem een gesigneerd exemplaar van zijn boek.

Kalman Polgar

Boekuitgave van zijn schilderijen

Polgar heeft, vertelt hij, in zijn jeugd meermalen voordrachten van Elieser Steinbarg bijgewoond en hij heeft toen veel van de fabels van Steinbarg uit z’n hoofd geleerd. Dat heeft hij later aan Dov doorgegeven. Polgar was in die tijd lid van de zionistische jeugdbeweging. In het huis Morgenrojt dat de sociaaldemocratische Bund in 1923 met geld uit Amerika in Czernowitz kon laten bouwen, heeft Polgar kindervoorstellingen bijgewoond die door Steinbarg waren geënsceneerd. Ook zelf heeft hij regelmatig in één van de toneelstukken van Steinbarg meegespeeld. Morgenrojt was, vertelt Polgar enthousiast, een prachtig huis van vier etages waar veel gebeurde, een plek waar men op allerlei terrein iets kon leren, zich kon ontwikkelen. Hij roemt vooral de uitgebreide bibliotheek die zich daar bevond. ‘Nee, niet alleen Jiddisje boeken, ook Duitstalige boeken en veel kranten en tijdschriften.’

Steinbarg leest voor (foto: Wikipedia)

Steinbarg, zegt Polgar, was ‘kind met de kinderen’. ‘Hij was niet groot, eigenlijk bijna net zo klein als een kind.’ Toen Polgar dat zei, herinnerde ik mij dat Rose Ausländer Steinbarg beschrijft als Zwerg mit dem Riesenhaupt (in haar gedicht In memoriam Elieser Steinbarg).

Polgar leeft nu in een bejaardenhuis in Tel Aviv. In zijn kamer hangen enkele van zijn schilderijen waaronder het hieronder afgebeelde schilderij dat hij heeft gemaakt bij het bekende gedicht van Itzik Manger Langs de weg staat een boom. Ook in zijn boek is dit schilderij te vinden.

Itzik Manger: Langs de weg staat een boom

Polgar houdt van dit gedicht van Manger die hij een groot dichter noemt en die hij ook meermalen heeft horen spreken, zowel in Czernowitz als in Israël, maar vooral over literatuur.

In Grine Medine 12 schreef Willy Brill over dit gedicht:

In Oifn Weg sjtejt a Boim ziet Manger als klein jongetje hoe een boom aan het begin van de winter door alle vogels wordt verlaten. Hij besluit zelf een vogel te worden om de boom gezelschap te houden. Zijn moeder roept verschrikt: ‘Maar kind, je zult kou vatten in die boom, doe een das om, zet een bontmuts op, trek overschoenen aan en een extra onderhemd.’ En zo ingepakt probeert hij te vliegen. Tevergeefs. Moederliefde verhindert hem een vogel te worden.

Willy Brill voegt daar aan toe dat Mark Edelman, die mede de opstand in het getto van Warschau leidde, aan Manger de volgende geschiedenis vertelde:

‘Het getto vocht en bezweek. De Duitsers bestookten de huizen met brandbommen. De hitte was onbeschrijflijk, een groot deel van mijn legeronderdeel was al omgekomen. Voor de laatsten die over waren was er nog maar één uitweg: door de riolen naar het Poolse gebied. Toen ze de bunker verlieten bleven ze een paar minuten ontzet staan kijken. De huizen stonden overal in brand, het hele getto was één vlammenzee. Op dat moment zei een meisje uit onze groep uw gedicht op:

Ze zei het op? Nee, ze fluisterde, maar iedereen kon het horen. Iedereen voelde aan dat die weggevlogen vogels geen vogels waren, maar moeders, vaders, broers, zussen, kameraden en vrienden. De mooiste vogels van het Poolse jodendom.’

Manger voegde daar later aan toe: ‘Ik heb dit lied geschreven in de dertiger jaren, als aandenken aan mijn moeder - een eenvoudige jiddisje mame, die niet kon lezen en schrijven, maar boordevol liefde zat, een liefde die voor de sterkste vleugels te zwaar kon worden. Nu behoort het lied toe aan dat onbekende joodse meisje in het getto van Warschau.’

Kalman Polgar heeft Steinbarg en Manger persoonlijk gekend. Hij heeft bij hun gedichten gevoelige tekeningen en schilderijen gemaakt. Ik was ontroerd aan de hand van Polgar terug te kunnen gaan naar het vroegere Czernowitz met zijn eens zo bloeiend Joods leven.

In de kamer van Kalman Polgar hangt nog een schilderij. Het heet Vluchtelingen.