Vandaag aandacht voor Dan Pagis, een belangrijke Israëlische dichter. Met een aanleiding. Al geruime tijd houd ik me bezig met de Boekovina. De lezer van deze columns zal het niet zijn ontgaan. Dat lijkt al gauw een versmalling van de aandacht met zich te brengen. Het is echter verrassend dat specifieke belangstelling ook onverwachte vondsten oplevert. Zo kwam ik van de Boekovina op Dan Pagis. De gedichten van Dan Pagis bleken ook toegankelijk als je het Hebreeuws niet of onvoldoende beheerst. In het Engels zijn ze vertaald door Stephen Mitchell onder de titel The Selected Poems of Dan Pagis, California 1996. Enkele in het Engels vertaalde gedichten van Dan Pagis zijn bovendien te vinden op de site van Yad Vashem.
Er is verder een prachtig vormgegeven tweetalige uitgave - Hebreeuws en Duits – onder de titel Dan Pagis, An beiden Ufern der Zeit, Straelen/Niederrhein 2003. De vertalingen zijn van Anne Birkenhauer die een verhelderend nawoord schreef.
Dan Pagis is 16 oktober 1930 in Radautz geboren en 29 juli 1986 in Israël gestorven. Radautz is een kleine plaats in het zuidelijke gedeelte van de vroegere Boekovina dat thans tot Roemenië behoort. Voor de oorlog was een derde van de ongeveer 15.000 inwoners Joods. Aan de bewaard gebleven synagoge is nog te zien dat het een belangrijke Joodse gemeenschap was.
In 1934 ging de vader van Dan Pagis naar Palestina met de bedoeling de alija van zijn vrouw en kind voor te bereiden. Helaas stierf nog datzelfde jaar de moeder aan wie Dan Pagis later het gedicht Ein Leben heeft gewijd. De moeder was Duitstalig en het is het enige gedicht van Dan Pagis met een Duitse titel, dus ook in de oorspronkelijke tekst. Het gedicht zelf is in het Hebreeuws. Moeder en zoon staan allebei op een foto, een oude, bruine foto, genomen niet lang voordat zij overleed. Zij is een elegante jonge vrouw en hij nog maar een jongen, bijna vier jaar oud. Von drinnen / schau ich sie an (…) gehe langsam aus dem Foto und werde alt, / werde vorsichtig alt, ganz leise, / um sie nicht zu erschrecken.
Dan Pagis blijft bij zijn grootouders in de Boekovina en wordt tijdens de sjoa tegelijk met alle andere Joden van Radautz naar Transnistrië gedeporteerd. Hij overleeft het en bereikt in 1946 Palestina waar zijn vader nog steeds woont. En net als die andere uit de Boekovina afkomstige jongen, Aharon Appelfeld, moet Dan Pagis een nieuwe taal leren en zal hij in het Hebreeuws zijn gedichten schrijven.
Dan Pagis heeft altijd weinig losgelaten over wat hem is overkomen. Alleen in zijn gedichten vinden we de sporen daarvan terug. Het souvenir begint bijvoorbeeld zo:
Veertig jaar later krijgt hij een souvenir, een foto van een paard en een oude man die een poort sluit. Also eine Beerdigung. Zwei Mitglieder der Beerdigungsgesellschaft sind übrig geblieben: Der Totengräber und das Pferd.
Vooral bekend is zijn gedicht Written in Pencil in the Sealed Railway-Car dat in het Hebreeuws en in het Engels is overgenomen op de gedenksteen van het concentratiekamp Belzec:
(foto Wikipedia)
In Dan Pagis, An beiden Ufern der Zeit, is dit gedicht als volgt vertaald:
hier in diesem Transport
bin ich Eva
mit Abel meinem Sohn
wenn ihr meinen grossen Sohn seht
Kain Adams Sohn
sagt ihm dass ich
Aan het eind van zijn leven begon Dan Pagis aan een prozatekst Abba / Vater die hij helaas niet heeft kunnen voltooien. Die tekst is in Dan Pagis, An beiden Ufern der Zeit niet in het Hebreeuws maar alleen in het Duits afgedrukt. Het zijn intieme, ontroerende fragmenten waarin Dan Pagis alsnog met zijn dan al gestorven vader in gesprek komt over een verleden waarover niet kon worden gesproken. Het laatste fragment heet Das Ende als Zukunft. De schrijver zit samen met zijn vader, het is in de maand Av, op een balkon van een flat in Tel Aviv:
Dit fragment maakt duidelijk dat An beiden Ufern der Zeit een toepasselijke titel is voor het werk van Dan Pagis. Ook in zijn ogenschijnlijk eenvoudige gedichten over de sjoa stuiten we vaak op een grens, in tijd maar ook letterlijk, zoals in het gedicht Anweisungen zur Flucht über die Grenze. Ik neem het over in het Hebreeuws en in het Duits. De Engelse vertaling staat op de site van Yad Vashem.
Erfundener Mensch, fahr los. Hier ist der Pass.
Du darfst dich auf keinen Fall erinnern.
Du musst den Angaben entsprechen:
Deine Augen sind schon blau.
Flieh nicht mit den anderen Funken durch
den Schornstein der Lokomotive.
Du bist ein Mensch, sitzt im Waggon – setz dich bequem hin,
der Mantel ist doch anständig, der Körper in Ordnung,
der neue Name bereit in deiner Kehle.
Fahr los. Fahr los. Du darfst auf keinen Fall vergessen.
Ik heb in deze column het werk van Dan Pagis slechts vluchtig kunnen aanraken. Maar de gedichten troffen me en dus wilde ik daarvan verslag doen. Ik ben blij dat ik deze dichter ben tegengekomen. Al was het via een omweg, de Boekovina. Maar die omweg bracht me van de Boekovina naar Israël en ik heb de stille hoop dat Dan Pagis, had hij dit gelezen, mij had toegeknikt en misschien een tevreden glimlach niet had kunnen onderdrukken. Du darfst auf keinen Fall vergessen.
