Met Kafka houd ik me al heel lang bezig. Ik bezit daarom de verzamelde werken in de editie van Max Brod uit de jaren zestig. Lichtbruin gekleurde boeken die een ereplaats in mijn boekenkast hebben. Het bezit van die vroege editie heeft een nadeel want intussen is er al lang een kritische uitgave van zijn werk.
Mijn speciale belangstelling voor Kafka is gebleven en soms koop ik iets wat ik voor mezelf rondom Kafka noem. Deze zomer was ik in Jeruzalem en bezocht ik The Book Gallery, old & rare books. Op internet had ik gezien dat deze boekwinkel Zionismus als Weltanschauung aanbood, een vrij zeldzame uitgave uit 1925 met bijdragen van Max Brod en Felix Weltsch. Ik kon de verleiding niet weerstaan. The Book Gallery bevindt zich in een zijstraat van de King George en is, als u in Jeruzalem bent, een bezoek waard, alleen al om de atmosfeer met al die oude boeken, in veel kasten langs de muren.
Op internet vond ik ook een Oost-Duitse uitgave van Betrachtung met 18 steendrukken van Hermann Naumann, een Lizenzausgabe für die Mitglieder der Büchergilde Gutenberg, gedrukt in 1986 in Leipzig.
Het is een uitgave op groot formaat met bijzondere afbeeldingen waarin tevens de brief is afgedrukt waarmee Kafka op 14 augustus 1912 het manuscript van Betrachtung aan zijn uitgever, Ernst Rowohlt, toezond. Met een mengeling van behoedzaamheid (Jetzt aber wäre ich natürlich glücklich, wenn Ihnen die Sachen auch nur soweit gefielen, dass Sie sie druckten) en ironie (Schliesslich ist auch bei grösster Uebung und grösstem Verständnis das Schlechte in den Sachen nicht auf den ersten Blick zu sehen. Die verbreitetste Individualität der Schriftsteller besteht ja darin, dass jeder auf ganz besondere Weise sein Schlechtes verdeckt).
Betrachtung is het eerste boek met korte schetsen dat Kafka voor publicatie vrijgaf. De behoedzaamheid van Kafka was niet nodig. Rowohlt heeft op 18 november 1912 Betrachtung in het Börsenblatt für den Deutschen Buchhandel warm aanbevolen. Kafka publiceerde eerder in tijdschriften maar, schrijft zijn uitgever, seine Eigenart die ihn dichterische Arbeiten immer und immer wieder durchzufeilen zwingt, hielt ihn bisher von der Herausgabe von Büchern ab. Wir freuen uns das Erscheinen des ersten Werkes dieses feinen, kultivierten Geistes in unserem Verlage anzeigen zu können. Het boek liep niet goed. Pas in 1924, het jaar dat Kafka overleed, waren alle 800 gedrukte exemplaren verkocht.
De tekst uit het Börssenblatt staat in het nieuwe boek van Reiner Stach, Ist das Kafka? 99 Fundstücke. De zinsnede over Kafka’s Eigenart verraadt, zo vermoedt Stach, de hand van Max Brod. Stach heeft in zijn boek ook de twee testamentarischen Verfügungen opgenomen, uit 1921 en 1922, die Max Brod na de dood van Kafka in diens papieren aantrof. Over Betrachtung schreef Kafka in 1922: Die paar Exemplare der ‘Betrachtung’ mögen bleiben, ich will niemandem die Mühe des Einstampfens machen, aber neu gedruckt darf nichts daraus werden.
Ist das Kafka? is het soort boek dat ik zelf graag had geschreven. Stach heeft 99 vondsten verzameld en in zijn boek afgedrukt met teksten van Kafka zelf en met een verduidelijkend commentaar. Soms zijn het onderwerpen die ik in deze columns ook al eens heb behandeld, zoals Kafka mag Else Lasker-Schüler nicht en Der einzige Feind over Ernst Weiss. Zelfs na de dood van Kafka moet Weiss hem een sociale autist hebben genoemd. De 99 vondsten van Stach vormen het klemmend bewijs dat dit beeld niet klopt.
Reiner Stach, Ist das Kafka?, 99 Fundstücke,
S. Fischer Verlag, 2012
In de inleiding op zijn boek benadrukt Stach dat over Kafka vaak in stereotypen wordt gedacht. Kafka is dan een soort Alien: weltfremd, neurotisch, introvertiert, krank, ein Mann, der unheimlich ist und Unheimliches hervorbringt. Stereotypen als deze vallen moeilijk te bestrijden. Misschien helpt het, meent Stach, om Kafka te laten zien in ongewone omstandigheden die een ander licht op hem werpen waardoor zulke ideeën op de achtergrond raken. Niet elke vondst van Stach is even verrassend maar als je aan het eind van het boek bent, is het vraagteken achter de titel van zijn boek al lang verdwenen.
Kafka blijkt ook maar een mens die wel eens mit einer Dirne im Hotel war, zoals hij juli 1908 aan Max Bod schreef. Stach heeft zelfs een foto gevonden waarop Kafka mit einer dieser unglücklichen Liebschaften zu sehen ist. Kafka dronk graag bier waarvan Stach een aantal voorbeelden geeft. Ook uit de laatste maanden van zijn leven toen Kafka, hij leed aan strottenhoofdtuberculose, al ernstig ziek was. Kafka probeerde bier te drinken omdat hij voortdurend dorst had. Denn wenn auch die Trinkfähigkeit nicht sehr gross ist, an Durst gebe ich es niemandem nach. In zijn laatste brief van 2 juni 1924, één dag voor zijn dood, schrijft hij aan zijn ouders dat hij zich daarom de laatste tijd steeds herinnert hoe hij vroeger vaak samen met zijn vader bier had gedronken. Een ontroerend detail voor wie alleen de beroemde brief Brief an den Vater kent.
Ook over het Hebreeuws van Kafka vinden we bij Stach twee vondsten. Georg (Jiri) Mordechai Langer, bij wie Kafka in Praag enige tijd lessen Hebreeuws moet hebben gevolgd, heeft in 1941 herinneringen aan Kafka genoteerd. Hij vermeldt dat Kafka, hoewel geen zionist, vloeiend Hebreeuws sprak. Stach relativeert dit vloeiend enigszins. Ik denk terecht al staat er in zijn boek ook een geheel in het Hebreeuws geschreven brief van Kafka aan Puah Ben-Tovim, van wie hij in 1923 opnieuw Hebreeuwse les kreeg.
De verleiding is natuurlijk groot om veel meer uit dit kostelijke boek aan te halen. De afbeelding bijvoorbeeld van het bureau van Kafka (uit het archief van Hartmut Binder). Dat bureau heeft Kafka op 24 en 25 december1910 in zijn dagboek beschreven. Nu heb ik mijn schrijftafel aandachtiger bekeken en ingezien, dat aan hem niets goeds kan worden gemaakt. En dan volgt een beschrijving van de wanorde op en in het buro.
In navolging van W.G. Sebald (Kafka in de bioscoop) heb ik in deze columns er al eens op gewezen dat de notities van Kafka soms als een film lijken gemonteerd. Op 11 september 1909 zag Kafka, samen met Max Brod, het vliegtuig waarmee Blériot als eerste het kanaal was overgestoken. Kafka beschrijft dat weer heel beeldend en precies in Die Aeroplane von Brescia en noteert: Wir aber stehen unten ganz zurückgedrängt und wesenlos und sehen diesem Menschen zu.
Stach heeft een foto gevonden met omhoog kijkende mensen die gezamenlijk naar het vliegtuig met Blériot staren en tussen hen heeft hij mit hoher Wahrscheinlichkeit Kafka ontdekt. Een snipper geschiedenis voor de liefhebber. Kafka draagt een licht zomerpak en een Italiaanse strohoed, kledingstukken die ook op andere foto’s te zien zijn. Er is nog zo’n foto, van een protestbijeenkomst van de Duitssprekende inwoners tegen de Italianen, genomen op 9 mei 1920 in Meran. Weer heeft Stach tussen al die mensen Kafka ontdekt. Auch wenn die letzte Gewissheit fehlt, lässt sich mit einiger Wahrscheinlichkeit sagen: Er ist es.
Film en humor komen samen in Slapstick im Gericht, te vinden in Het proces, zevende hoofdstuk, ongeveer de achtste bladzij van dat hoofdstuk, want dat hangt af van de editie die men heeft. Het is het verhaal van de ambtenaar, die nadat hij een nacht lang aan een gecompliceerde zaak heeft gewerkt, ’s morgens alle advocaten die het gerechtsgebouw proberen binnen te komen van de trap af naar beneden gooit. Stach ziet in die scène de invloed van de stomme film. Ik begon met Felix Weltsch en ik eindig met hem want Weltsch had er in zijn boek Religion und Humor im Leben und Werk Franz Kafkas in 1957 al op gewezen hoe geestig Kafka vaak is. Vorig jaar is daarover een nieuw boek verschenen, Kafkas komische Seiten, van de hand van Astrid Dehe en Achim Engstler. Ook het Advokatenwerfen wordt door hen besproken. Over Kafkas komische Seiten een volgende keer.
Rondom Kafka tot slot nog dit. Op 22 september 1912 om 10 uur ’s avonds zette Kafka zich aan het schrijven van zijn verhaal Het vonnis. Het wordt herdacht op zaterdag 22 september a.s. in Salon Saffier in Utrecht vanaf 21 uur. Niels Bokhove leidt deze Nacht van Kafka in, gevolgd door een geënsceneerde reading van Het vonnis door enkele acteurs. Informatie op www.salonsaffier.nl.
