Neem de stad Lviv in de Oekraïne. In het Russisch Lvov, in het Pools Lwow en in het Duits Lemberg. In al die namen voor één-en-dezelfde stad weerspiegelt zich de geschiedenis. Maar soms wordt men door al die namen voor dezelfde stad op het verkeerde been gezet. Het overkwam mij een paar weken geleden. Eind november bezoeken mijn vriendin en ik vaak enkele dagen een voor ons nog onbekende stad en dit jaar hadden we afgesproken af te wachten of één van de ‘lowcost airlines’ een aantrekkelijke aanbieding zou hebben. En inderdaad. We bleken voor een luttel bedrag enkele dagen naar Litouwen te kunnen vliegen en dus besloten we naar Vilnius te gaan. Totdat ik zag dat het vliegveld waarop wij vliegen vlakbij Kaunas ligt en naar Vilnius eerst nog een busreis van anderhalf uur wacht. Kaunas? Het kwartje viel pas toen ik mij verder oriënteerde en las dat Kaunas het vroegere Kovno is, tussen de wereldoorlogen de hoofdstad van Litouwen. Daar, hebben we besloten, gaan we eind november enkele dagen naar toe.
Wie naar één van de Baltische staten reist, leest natuurlijk eerst Baltische zielen, Lotgevallen in Estland, Letland en Litouwen, geschreven door Jan Brokken en vorig jaar verschenen bij uitgeverij Atlas.
Op de achterflap van dit boek staat: Als je heden en verleden van Estland, Letland en Litouwen onder het vergrootglas houdt, zie je alle tragedies uit de Europese geschiedenis in een verhevigde vorm. Zo is het. En dan kan je ook niet om de Joodse tragedie heen. Brokken doet dat ook niet. In veel van zijn verhalen komt dat deel van het Baltische verleden naar voren. Bijvoorbeeld in het door hem beschreven leven van de violist Gideon Kremer uit Letland, geboren in 1947 en opgegroeid onder de langgerekte schaduw die de oorlog achterliet. Of in het door hem gevolgde leven van Roman Kacew, zoals de schrijver Romain Gary eigenlijk heette. Romain Gary is in 1914 in Vilnius geboren, in een straat op de grens van de oude Joodse wijk. In het hoofdstuk over Romain Gary vermeldt Brokken dat in 1914 in Litouwen naar schatting 350.000 Joden leefden. In Vilnius maakten ze de helft van de bevolking uit. De Joodse cultuur bloeide er... Voor Alfred Döblin was Vilnius het kloppende hart van de Joodse cultuur in Europa. Maar nu, constateert Brokken, is het bruisende hart van Vilnius, het Joodse getto, uit de stad gesneden... Met de Joodse bevolkingsgroep is een hele cultuur, een taal, een manier van leven uit Vilnius verdwenen.
Baltische zielen is een goed geschreven boek met veel wetenswaardigheden dat ik in één ruk uitlas. Maar over Kaunas schrijft Brokken helaas niet. Dus heb ik eerst maar eens een eenvoudige, recent verschenen reisgids gekocht, City|Trip Vilnius und Kaunas. Daarin staat een vrij uitgebreide passage over Joods Vilnius maar niets over Joods Kaunas. Ook geen verwijzing naar een synagoge. Wel naar het museum Fort IX, al worden ook hier de Joden niet met zoveel woorden genoemd. De tekst luidt: Traurige Berühmtheit fand das Bollwerk in der Nazizeit, als die Deutschen hier 1941 ein Konzentrationslager einrichteten. Unter Mithilfe Litauischer Kollaborateure ermordeten die Nationalsozialisten viele Zehntausend Menschen, die man in den Festungsgräben verscharrte oder verbrannte... Heute errinern ein Museum und ein gewaltiges Denkmal an die Gräuel von einst.
Gelukkig was ik niet vergeten dat in mijn boekenkast een boek van Dan Jacobson staat: Heshels rijk, Familiekroniek, in 1998 door uitgeverij Podium in het Nederlands uitgegeven. Dat boek heb ik nog eens herlezen.
Dan Jacobson, in 1929 in Zuid-Afrika geboren, is op zoek gegaan naar zijn grootvader rabbijn Heshel (Yisrael Yehoshua) Melamed, afgebeeld op de omslag van het boek. Heshel Melamed was rabbijn in Viarniai. De dichtstbijzijnde grote plaats was Kaunas. Op zijn zoektocht ging Jacobson ook naar Kaunas en heeft hij daar de synagoge bezocht. In Kaunas is de enig overgebleven synagoge bijna net zo groot en op net zo’n opvallende plaats neergezet als die in Vilnius. Ze is ook min of meer Moors van stijl en heeft een bijzonder mooie houten Ark des verbonds aan de oostzijde. Er waren vroeger zo’n 25 synagogen in Kaunas. De nog overgebleven synagoge is in 1871 gebouwd. Afbeeldingen tonen een groot gebouw, mooi van buiten maar vooral ook van binnen. Vast en zeker de moeite waard om te gaan bekijken. In de synagoge bevindt zich bovendien een monument ter herinnering aan de ongeveer 50.000 Joodse kinderen uit geheel Litouwen die tijdens de sjoa zijn vermoord. Toch wel vreemd dat mijn reisgids die synagoge onvermeld laat.
Synagoge Kaunas (Wikipedia, foto Wojsyl)
Enkele feiten. De Duitsers zijn 22 juni 1941 Litouwen binnengevallen. De ongeveer 37.000 Joden van Kaunas, toen zo’n 25 procent van de bevolking, zijn in een getto bijeen gedreven, oorspronkelijk een groot en een klein getto. De wijk waarin het getto lag, heette Slobodka. Begin oktober 1941 is het kleine getto opgeheven en zijn alle bewoners van het kleine getto naar Fort IX gedeporteerd en daar vermoord. Op 29 oktober 1941 zijn op één dag nog eens ongeveer 10.000 Joden uit Kaunas in Fort IX vermoord. Uiteindelijk zijn in Fort IX meer dan 30.000 Joden om het leven gebracht. Een kleiner aantal Joden uit Kaunas is naar concentratiekampen elders gedeporteerd. Slechts ongeveer 3.000 Joden uit Kaunas hebben de sjoa overleefd.
Over het getto van Kaunas is het nodige bekend. Ik kon een aantal boeken antiquarisch vinden. The United States Holocaust Memorial Museum publiceerde het uitgebreide Hidden History of the Kovno Ghetto. Van Avraham Tory is het indrukwekkende Kovno Ghetto Diary. Sarah Neshamit (1913-2008) schreef The Children of Mapustreet, het aangrijpende verhaal over de kinderen die op de binnenplaatsen van Mapustraat speelden. Mapustraat in Kaunas wel te verstaan. Abraham Mapu (1808-1867), afkomstig uit Kaunas, was de eerste die romans in het Hebreeuws schreef. Het meest bekend is Ahavat Zion, in het Engels vertaald met The Love of Zion.
Dan Jacobson heeft ook Fort IX bezocht. Hij beschrijft hoe hij over het verharde voetpad naar het grootste massavernietigingsterrein loopt met daarachter het monument. Het gewaltiges Denkmal uit mijn reisgids. Jacobson:
Baltische zielen, Heshels rijk en de andere door mij aangeschafte boeken zijn, vermoed ik, de beste reisgids. Met boeken is dat vaak het geval.
