Dankzij schrijvers als Franzos, Appelfeld en Celan is Joods Czernowitz niet uit ons geheugen gewist. Over die schrijvers zal ik woensdag 30 november een lezing houden. Ik zal proberen om aan de hand van hun romans en gedichten Joods Czernowitz weer tot leven te wekken. Daarnaast zijn er fotoboeken en de herinneringen van Israel Chalfen (over de jeugd van Celan), van Georg Drozdowski (Damals in Czernowitz und rundum) en van Zvi Yavetz, hoogleraar aan de universiteit van Tel Aviv (Erinnerungen an Czernowitz).
Maar nu heb ik een in 2008 door Mandelbaum Verlag uitgegeven boekje gevonden dat onverwacht veel laat zien van de Boekovina en haar hoofdstad Czernowitz uit de tijd dat het nog een kroonland van Oostenrijk was, onderdeel van de Dubbelmonarchie. Het is de fotografische herdruk van een geïllustreerde reisgids uit 1907 van de hand van Hermann Mittelmann.
Hermann Mittelmann was, lees ik in het voorwoord bij de huidige uitgave, medewerker van het Landesverbandes für Fremdenverkehr, de VVV van die tijd dus. Hij schreef over de Boekovina als Bollwerk der Kultur und des Fortschrittes. Volgens de schrijver van het voorwoord valt Mittelmann hierdoor als een exemplarischer Vertreter jenes assimilierten Czernowitzer jüdischen Burgertums zu erkennen, das im Vertrauen in die ‘deutsche Kultur’ und die ‘Österreichische Zivilisation’ lebte.
Bij de reisgids uit 1907 is een losse kaart van de Boekovina en van Czernowitz gevoegd. Het is een echte reisgids, met namen van hotels en de prijs van de taxi’s. De gids is bovendien rijk geïllustreerd, al zijn de afbeeldingen klein en in zwart wit. Maar niet alleen de vele bezienswaardigheden worden getoond. Mittelmann gaat ook in op de achtergronden, vooral in het hoofdstuk over de samenstelling van de bevolking.
In 1907 had Czernowitz ongeveer 80.000 inwoners. Voor die tijd een grote stad. Dat is aan veel gebouwen te zien. Het nieuwe station en het gymnasium, in de reisgids afgebeeld, mogen er zijn:
Ongeveer éénderde van de inwoners van Czernowitz was Joods. Over hen schrijft Mittelmann:
Honderd jaar later klinkt dat in onze oren niet fraai. Woorden als Rassenmerkmale en verdorbenes Deutsch bevallen ons niet. Daar voelen we ons ongemakkelijk bij. De zinnen die hierop volgen, kunnen we gelukkig wel met instemming lezen:
Natuurlijk raadt Mittelmann in zijn reisgids ook een Rundgang aan. Edmund Targan heeft in 2008 die wandeling aan de hand van de reisgids van Mittelmann opnieuw gemaakt en foto’s genomen die zijn neergelegd in zijn boek Eine Suche nach dem Mythos (een uitgave van Books on Demand). Oude en nieuwe afbeeldingen van de belangrijke gebouwen van de stad zijn gemakkelijk in andere uitgaven te vinden. Dat geldt ook voor de grote synagoge waarover ik al eerder heb geschreven en die nu een bioscoop is. We gaan daarom met Targan naar het noorden van Czernowitz, naar de Synagogengasse waar een synagoge en een Joods ziekenhuis liggen die al vroeg in de 19e eeuw zijn gebouwd. Tijdens zijn wandeling constateert Targan dat de Synagogegasse en ook de synagoge en het ziekenhuis nu vervallen zijn: Beide Bauten sind offen und ungeschützt. Hier een foto van het nu vervallen Joodse ziekenhuis.
Niet duidelijk is of de volgende zin uit de reisgids van Mittelmann alleen op de orthodoxe Joden slaat of op de Joden van Czernowitz in het algemeen:
Zijn eigen reisgids bewijst het gelijk van Mittelmann. De vele advertenties in de fotografische herdruk hebben me nog het meest getroffen. Zij tonen de werkelijkheid van het eens zo Joodse Czernowitz en de ondergang van die gemeenschap nog schrijnender dan de foto’s van Targan. Ik neem hier twee advertenties uit de reisgids van 1907 over. Zonder commentaar.
