Het zionistische blad Selbtswehr windt er in de jaren na 1933 geen doekjes om. De ontwikkelingen in Duitsland zijn zorgelijk. De meeste hoofdartikelen zijn daaraan gewijd. Die zionistische Idee und Programmatik der Zeitschrift war nie so klar zu sehen wie in den Jahren seit der Machtergreifung Hitlers, schrijft Carsten Schmidt in zijn boek over Felix Weltsch. Ook voor Praag dreigt de machtsgreep van nazi-Duitsland en na het verdrag van München maken Brod en Weltsch concrete plannen om Praag te verlaten en naar Palestina te gaan.
Op werkelijk het allerlaatste moment voeren zij dat ook uit. Op 14 maart 1939 gingen Brod en Weltsch met de trein naar Ostrava waar ze de volgende dag ’s morgens vroeg aankwamen, op de dag dat de Duitsers Praag binnentrokken. Met de laatste trein die Ostrava kon verlaten, wisten ze Polen te bereiken. Wir waren der letzte Zug. Hitler spricht heute am Hradschin, schreef Weltsch daarover. Het lukt Brod en Weltsch om via Constanza en Athene per schip Haifa te bereiken. Brod met zijn vrouw en de manuscripten van Kafka. Weltsch met zijn vrouw Irma Herz en hun dochter Ruth. De broer van Weltsch, Willy Weltsch, woonde al een jaar of zes in Haifa. Maar zijn zuster Betta en zijn andere broer Paul zaten in Praag in de val en zijn in de concentratiekampen vermoord. Irma Herz kon na de oorlog gelukkig nog meemaken dat haar zuster Alice Herz Sommer, pianiste en ook bekend door haar biografie, Ein Garten Eden inmitten der Hölle, een concert in Israël gaf.
| Felix Weltsch was vanaf 1940 verbonden aan de bibliotheek van de Hebreeuwse Universiteit in Jeruzalem. Hij overleed 9 november 1964. Carsten Schmidt geeft wel veel feitelijke informatie over Weltsch en dat maakt zijn boek interessant maar een samenvattende visie ontbreekt. Mede daardoor komt het leven en werk van Weltsch niet helemaal uit de verf. Voor de aard van de vriendschapsbanden met Kafka geldt helaas hetzelfde. Ik kreeg ook geen beter zicht op Kafka’s belangstelling voor het zionisme. Weltsch, zoveel is toch wel duidelijk, moet rust en nuchterheid hebben uitgestraald.Ein Mensch der Mitte. Hij had veel gevoel voor humor wat ook inhield dat hij zichzelf niet al te ernstig nam. Aan wilskracht en doorzettingsvermogen moet het hem niet hebben ontbroken. |  Felix Weltsch |
Weltsch publiceerde verschillende boeken, over religie en ethiek, over jodendom en zionisme, en, in 1957, over Kafka, Religion und Humor im Leben und Werk Franz Kafkas. Vriendschap speelde, schrijft Weltsch, in het leven van Kafka een belangrijke rol. Vanuit die vriendschap heeft Weltsch een mooi boekje over Kafka geschreven waarin hij terecht diens humor naar voren haalt. Das Judentum is de titel van één van de hoofdstukken en Weltsch komt daarin tot de volgende conclusie:
Weltsch had Kafka al eens eerder een zionist genoemd, een hartstochtelijk zionist zelfs. Toen Kafka 3 juni 1924 was gestorven, schreef Weltsch in Selbstwehr een in memoriam: ein Jude von tiefster Verbundenheit mit dem Judentum, ein glühender Zionist. En, voegt hij daaraan toe, Kafka dacht er in de laatste jaren van zijn leven steeds meer aan om daadwerkelijk naar Palestina te gaan. Wie intussen mijn column van 23 januari 2009 heeft gelezen, ik verwees daar al naar, weet dat hier enige relativering op z’n plaats is.
Het is voor de vrienden van Kafka niet anders dan voor de velen die na hen het werk van Kafka hebben willen verklaren. Het zegt vaak meer over henzelf dan over Kafka. In 2009 heeft de Antwerpse hoogleraar Vivian Liska een boeiend boek gepubliceerd waarin de Duits-Joodse schrijvers worden behandeld die veelal ook in deze columns aan bod komen. De verzameling essays heeft als titel When Kafka says we (uncommon communities in German-Jewish literature) en is uitgegeven bij de Indiana University Press in de reeks Helen and Martin Schwarz Lectures in Jewish Studies. Het gaat me hier om het eerste essay waarin Liska bespreekt wat het betekent als Kafka het over ‘wij’ heeft en in dat verband ook nagaat of onder ‘wij’ de zionistische beweging kan worden begrepen.
Vivian Liska stelt voorop dat bij het lezen van de romans en verhalen van Kafka one has no verifiable way of identifying what the different groups and communities in Kafka’s fictional texts might refer to, and any attempt to assign them specific correspondences in the real world reveals only the choices and concerns of the reader. En, voegt zij daaraan toe, it is impossible to recuperate his work for any ideology, including Zionism.
In de romans en verhalen van Kafka komt het woord Jood nergens voor. Anders ligt dit bij de dagboeken en brieven van Kafka, waarin zijn persoonlijk leven weerspiegeld ligt. Nogmaals Vivian Liska:
 | Kafka’s betrokkenheid bij de zionistische beweging. Wat betekent dat en hoever ging dit? Ik denk dat inderdaad ook voor Kafka gold wat Weltsch in 1926 in Selbstwehr schreef over het zionisme en het daardoor tot stilstand komen van het proces van assimilatie. Vanaf 1910 zien we bij Kafka een steeds verdergaande interesse in alles wat met jodendom te maken heeft, een voorbeeld is zijn studie van het Hebreeuws, en daardoor een steeds sterker Joods bewustzijn. En dat kwam niet alleen door zijn contacten met Jizchak Löwy en het Jiddisje toneel maar zeker ook door de omgang met zijn zionistische vrienden Brod en Weltsch. De belangstelling voor het zionisme die je bij Kafka vindt, is, kan je zeggen, onderdeel van het proces waarbij Kafka zich steeds meer bewust werd van zijn Joodse wortels. |
Maar net als Brod tast Weltsch mis indien hij meent dat deze ongetwijfeld sterke Joodse betrokkenheid en echte belangstelling voor het zionisme Kafka ook zonder meer tot een zionist maakt. Die visie miskent dat Kafka te zeer doordrongen was van, in de rake formulering van Vivian Liska, the temptations and terrors of saying ‘we’. Kafka laat zich moeilijk inlijven bij een beweging, laat staan bij een politiek gekleurde beweging.
In mijn column van 23 januari 2009 schreef ik al dat Kafka maar zelden het Grenzland zwischen Einsamkeit und Gemeinschaft heeft overgestoken. Dit citaat, ook Liska bespreekt het in haar essay uitvoerig, komt uit een dagboekaantekening van 29 oktober 1921, dus slechts zes dagen nadat Kafka de film Sjivat Zion had gezien. Kafka noteert dan in zijn dagboek:
Hanns Zischler citeert deze dagboekaantekening eveneens in Kafka geht ins Kino en voegt daaraan toe: Palästina bleibt für Kafka ein uneinholbares, unbetretbares Terrain, zum Greifen nah und fern – ein imaginärer Raum, ein Bild.
