De nazi’s hebben niet alleen Joodse schrijvers vermoord. In die donkere dagen zijn ook manuscripten verloren gegaan. Een bekend voorbeeld is de schrijver Bruno Schulz, in 1942 doodgeschoten in Drohobycz (Galicië) waar hij in 1892 was geboren. Schulz schreef in het Pools. Van hem zijn maar twee boeken, De Kaneelwinkels (1934) en Sanatorium Clepsydra (1937), bewaard gebleven. Plus enkele verhalen. Er moet meer zijn geweest, onder andere een manuscript met de titel De Messias. De biograaf van Schulz, Jerzy Ficowski, heeft uitgebreid gezocht maar niets gevonden. Het manuscript zal wel voor altijd verdwenen zijn.
De van Schulz bewaard gebleven boeken en verhalen zijn in het Nederlands vertaald en in een prachtig vormgegeven uitgave te koop. Een heerlijk boek om te lezen en om af en toe weer in handen te nemen. De vertaler, Gerard Rasch, heeft een uitstekend nawoord geschreven waarin hij opmerkt dat in het proza van Schulz weinig sporen van zijn Joodse achtergrond terug te vinden zijn. De personen uit zijn boeken dragen Poolse namen, hoewel het vaststaat dat hun prototypen joods waren. In de tekeningen van Schulz (hij was werkzaam als tekenleraar op zijn oude gymnasium) is het joodse veel prominenter aanwezig. Niettemin is De Kaneelwinkels terecht opgenomen in de canon van belangrijke moderne Joodse literatuur, waarover ik in mijn eerste column heb bericht.
Ook de tekeningen van Schulz zijn helaas maar gedeeltelijk bewaard gebleven. Er zijn verschillende uitgaven van die tekeningen. Ik bezit Das graphische Werk, de tentoonstellingscatalogus van het Literaturmuseum Warschau. Ook dat is een boek dat ik graag af en toe ter hand neem. De sfeer van de boeken en van de tekeningen is dezelfde. Volgens Ficowski waren de tekeningen met een Joods onderwerp bedoeld als illustraties voor De Messias. Het kunnen tekenen heeft Schulz eerst het leven verlengd en daarna het leven gekost.
Op 1 juli 1940 vallen de Duitsers Drohobycz binnen en Schulz verliest als Jood zijn baan. Het lid van de gestapo Felix Landau, afkomstig uit Wenen (Landau was de naam van diens Joodse stiefvader), heeft de ontslagen tekenleraar sprookjesfiguren laten aanbrengen op de muren van de kamer van één van zijn kinderen. In het door de Duitsers ingerichte getto van Drohobycz vond op 19 november 1942 een moordpartij plaats. Schulz en ongeveer 230 andere Joden lieten het leven. Schulz werd door een andere gestapoman, Karl Günther, door het hoofd geschoten als wraak op Landau die kort daarvoor een door Günther ‘beschermde’ Joodse tandarts had vermoord. Günther moet tegen Landau hebben gezegd: Jij vermoordde mijn Jood en daarom vermoordde ik de jouwe. Schulz is op de plaatselijke Joodse begraafplaats begraven. Ook zijn graf is nooit teruggevonden.
Resten van de voor Landau gemaakte muurschilderingen zijn wel teruggevonden en daarna heimelijk uit de Oekraïne naar Israël overgebracht. In Yad Vashem zijn ze te zien. De Oekraïne was hierover zeer ontstemd maar er is nu een regeling getroffen. Israël heeft erkend dat de muurschilderingen aan de Oekraïne toebehoren en de Oekraïne heeft ingestemd met langdurig bruikleen aan Israël. Schulz heeft de sprookjesfiguren die hij schilderde op de muren van de kinderkamer dezelfde Joodse gezichten gegeven als op zijn vroegere tekeningen.
Schulz is, in de woorden van David Grossman, de geniale architect van een unieke taalexistentie. Maar niet alleen daardoor is Schulz een writer’s writer. Ook het thema van de verloren gegane manuscripten en de soms obsessieve zoektocht naar die manuscripten heeft een aantal schrijvers geïnspireerd. Philip Roth gebruikt het in zijn korte roman De Praagse orgie, al situeert hij de door de Duitsers vermoorde schrijver in Praag. Nathan Zuckerman, hoofdpersoon van meer boeken van Philip Roth, gaat naar Praag om de ongepubliceerd gebleven verhalen op te halen. Zuckerman krijgt de manuscripten, maar raakt ze ook weer kwijt.
Cynthia Ozick gebruikt het thema van het verloren gegane manuscript in haar roman De Messias van Stockholm. Een oorlogswees werkt als journalist in Stockholm (een van de weinige plaatsen buiten Polen die Schulz, las ik bij Ficowski, ooit heeft bezocht). Hij denkt dat hij de zoon van Schulz is en hoopt het verloren gegane manuscript van De Messias terug te vinden. Via een vrouwelijke boekhandelaar en haar partner komt hij in contact met iemand die zegt de dochter van Schulz te zijn en het manuscript te bezitten. Het manuscript bestaat uit losse papieren die in willekeurige volgorde kunnen worden gelegd en uiteindelijk gaat het vermeende manuscript in vlammen op.
Heel anders verwerkt David Grossman Schulz en diens verloren gegane manuscript in zijn grote roman Zie: liefde. Ook die roman is opgenomen in de canon van moderne Joodse literatuur. David Grossman, die de sjoa niet zelf heeft meegemaakt, beschrijft de zoektocht van zijn jeugdige hoofdpersoon naar wat er in die tijd is gebeurd en in die zoektocht spelen Schulz en De Messias een belangrijke rol. Ook bij David Grossman komt het manuscript niet boven water. Letterlijk, want Schulz verlaat in het boek van Grossman het getto van Drohobycz om in Danzig te water te gaan en uiteindelijk te verdwijnen in de anonimiteit van een school vissen.
Schulz geeft in zijn boeken, die hij ook zelf heeft geïllustreerd, een beeld van de wonderlijke wereld van zijn jeugd in Drohobycz. Hij heeft, ik citeer Philip Roth, Drohobycz omgetoverd tot een angstaanjagender en wonderbaarlijker plaats dan die in werkelijkheid was. Het eerste hoofdstuk van Sanatorium Clepsydra heet Het Boek. Het gaat om een boek uit zijn kindertijd, dat in volle pracht lag op vaders bureau. Dit boek obsedeert hem. Het beeld van het Boek bleef met een heldere vlam in mijn ziel branden. Uiteindelijk krijgt hij het Boek in handen. Nog slechts enkele bladzijden met advertenties zijn er over, want elke dag waren er bladzijden uitgescheurd voor het vlees van de markt en vaders middagboterham ... Ook hier het thema van het verloren gegane boek. Met deze veel te korte aanduiding van een prachtig hoofdstuk van Sanatorium Clepsydra doe ik Schulz geen recht. Er zit echt niet anders op dan Schulz zelf te gaan lezen.
