Izak de Haan, de vader van Carry van Bruggen en Jacob Israël de Haan, moet een koppige, eigenzinnige man zijn geweest maar ook intelligent en geestig en in godsdienstzaken niet zo rechtlijnig en onwrikbaar als de vaderfiguur in De verlatene.
Izak de Haan werd geboren op 25 september 1839 in Edam en werd koopman. Hij huwde twee keer, met Johanna de Vries en daarna, op 3 december 1874, met de bijna 13 jaar jongere Betje Rubens die, weten we, uit een veel aanzienlijker familie stamde dan Izak de Haan. In 1878, hij was toen dus al bijna 40 jaar oud, deed Izak de Haan examen voor de laagste rang van godsdienstonderwijzer, waardoor hij kon worden aangesteld in gemeenten met niet meer dan veertig gezinnen en de bevoegdheid kreeg van hulponderwijzer. Smilde werd zijn eerste gemeente, waarna hij via Gorredijk in 1885 in Zaandam terecht kwam.
Jaap Meijer heeft het nodige gevonden over de relatie tussen Izak de Haan en de parnasiem in de verschillende gemeenten waar hij heeft gewerkt. Daaruit rijst het beeld op van een typische vechtersnatuur die conflicten bepaald niet uit de wegging. Zo kwam hij te Gorredijk wel eens te laat in de synagoge. Toen daarop aanmerkingen werden gemaakt, gaf de eigengereide rebbe te kennen:
Geholpen heeft het niet want op zijn toch al karig loon werd uiteindelijk vijf gulden ingehouden. Gelukkig wel in wekelijkse termijnen.
Wat moest rebbe De Haan doen voor zijn karig loon? Dat blijkt uit zijn aanstelling in Gorredijk tot: Godsd. Onderwijzer, Voorzanger, Sjochet, Leeraar, Secretaris en Kerkelijk Inzegenaar. In Zaandam zal dat niet anders zijn geweest. Carry van Bruggen vermeldt in haar roman Eva dat de vader een boek heeft geschreven Rabbijn en Antisemiet. Jan Fontijn en Diny Schouten, de samenstellers van de uitgave over Carry van Bruggen van De Engelbewaarder, hebben in het Centraal Blad voor Israëlieten in Nederland van 1894 een feuilleton met die titel gevonden, ongetwijfeld door Izak de Haan geschreven. Hij was toen al chazzen in Zaandam. Daarin komen de volgende passages voor:
(...)
(...) Daar kwamen nog huishoudelijke zorgen bij, die den man plaagden. Huishoudelijke zorgen? Hoe kan dit? Die man moet immers, naar zijn uitgebreiden en gewichtigen werkkring te oordelen, wel een flink salaris hebben! Ja, de werkzaamheden waren veelvuldig, maar op eenige gunstige uitzonderingen na, is het inkomen van zulk een ‘Kou Bou’ – waarin zich alles vereenigen moet – gemiddeld zevenhonderd gulden ’s jaars. Neemt men nu nog daarbij in aanmerking, dat onze vriend achttien malen den gang naar het gemeentehuis had afgelegd, om van zijn vadervreugde kennis te geven, dan verwondert het u zeker niet meer, dat de man zorgen had. Want alhoewel hij nog maar zeven kinderen over had, was hem het leven bezwaarlijk genoeg, daar hij immers ook ‘stand’ moest ophouden!
Van Izak de Haan zijn de gevleugelde woorden overgeleverd dat er rebbes waren die een geringer aantal guldens per week verdienden dan ze kinderen hadden. Izak de Haan heeft zich altijd ingespannen voor betere sociale voorwaarden voor de rebbes die in de mediene aangesteld waren. Er moet een vakvereniging van Joodse Godsdienstonderwijzers, Achawa, zijn geweest waar hij een gezien spreker was. Een spreker, schrijft Jaap Meijer, die recht op de man afging.
Zo komt inderdaad het beeld naar voren van een eigenzinnige, koppige man. Ook in huis was hij de baas, zoals Mies de Haan in haar herinneringen schrijft. Vader was een prachtmens, zeer intelligent, en geestig. Hij had alles voor zijn gezin over, maar hij was een oudtestamentische patriarch. Hij duldde geen tegenspraak. En dat brengt ons op de vraag naar de godsdienstige opvattingen van Izak de Haan. En dan valt op dat Jaap Meijer uitdrukkelijk wijst op een zekere vrijzinnigheid van deze rebbe, op diens verlichte opvattingen, ook al hield hij zich aan alle voorschriften. Zijn leerlingen op het cheder hadden zelfs de indruk dat hij in de godsdienst twijfelde. Mies de Haan echter noemt haar vader heel vroom al haatte hij elk fanatisme.
Voor zijn kinderen heeft Izak de Haan altijd veel over gehad en twee van zijn kinderen, Jacob Israël de Haan en Carry van Bruggen, heeft hij naar de kweekschool laten gaan. Rebbe moest zijn zoon maar niet worden. Het was voor Izak de Haan wel moeilijk, ook door zijn werk bij de Joodse gemeente, dat beide veelbelovende kinderen zich toen afkeerden van het Joodse geloof. Uiteindelijk heeft hij zich daarbij neergelegd. Dat Carry van Bruggen met een niet-Joodse man was getrouwd, belette Izak de Haan niet om haar te bezoeken. Hij nam dan wel zijn eigen brood, bordje en mes mee. Ik denk dat dit goed aangeeft hoe Izak de Haan in die overgangstijd zijn jodendom beleefde. Hij stierf op 1 mei 1924.
In De kinderen van de Gazzan van Mies de Haan, dat met enige behoedzaamheid moet worden gelezen, staat een mooi portret van Izak de Haan. Hetzelfde portret is afgedrukt in de uitgave van de Engelbewaarder over Carry van Bruggen. Het is een lang geleden gemaakt portret en nergens staat vermeld of daarop nog rechten kunnen berusten en zo ja, wie deze rechten dan zou bezitten. Ik druk het portret van rebbe Izak de Haan daarom ook bij deze column af.
