Met mijn vorige column heb ik een kleine reeks over Czernowitz afgesloten. Het lijkt me wel genoeg zo. Al ben ik op Czernowitz nog steeds niet uitgekeken, want het verrast me telkens weer dat in het verhaal van die stad zo veel aspecten van onze geschiedenis zijn terug te vinden. Het begint met de spanning tussen de besloten Joodse gemeenschappen in het achterland en het opkomende klein Wenen aan de Proet. Karl Emil Franzos heeft dat in zijn roman Der Pojaz zo prachtig vorm gegeven. Wat zoek je? Bildung, antwoordt Sender Glatteis, de hoofdpersoon uit de in het Duits geschreven roman van Franzos. In Czernowitz vind je echter ook een heroriëntatie op het Jiddisj met als meest bekende schrijvers Steinbarg en Manger. De sjoa betekende de ondergang van Joods Czernowitz. Het beheerst het werk van de schrijvers die het hebben overleefd. Kort voor zijn zelf gekozen dood schreef Paul Celan: Ich habe in meinen Gedichten ein Äusserstes an menschlicher Erfahrung in dieser unserer Zeit eingebracht.

De nieuwsbrief van Crescas verschijnt deze zomermaanden minder vaak en ik zal in die tijd maar af en toe een column schrijven. Over wat mij heeft getroffen of wat ik aardig vind om door te geven. Van allerlei dus. Daarbij neem ik de vrijheid soms ook op Czernowitz terug te komen. Dat doe ik zelfs deze keer al omdat ik wil attenderen op het grote bereik van internet en op sites die het zoeken naar antiquarische boeken vergemakkelijken.

Op internet kan men boeken downloaden waarvan de auteursrechten zijn verstreken. Vaak gratis. Ook de digitale bibliotheek van Crescas kent die faciliteit. Ga daar eens kijken! Je vindt er o.a. boeken van Carry van Bruggen en Jacob Israël de Haan. Amazon biedt Der Pojaz, de belangrijkste roman van Karl Emil Franzos, gratis aan. Ook een aantal andere boeken van Franzos, waaronder Aus Halb-Asien, kan kosteloos gedownload worden. In de App Store kan je veel boeken van en over Kafka vinden, sommige gratis, andere tegen betaling van een gering bedrag. Gratis zijn bijvoorbeeld Das Urteil, Betrachtung en Ein Hungerkünstler. Der Prozess kost € 1,99.

Voor antiquarische boeken is vooral Antiqbook aan te bevelen omdat op die site veel antiquariaten samenwerken en dus ook veel te vinden is. Zo zag ik daar Juden in der deutschen Literatur, Essays über zeitgenössische Schriftsteller, Herausgegeben von Gustav Krojanker, Berlijn 1922. Verschillende exemplaren worden aangeboden en de prijzen variëren nogal. Tussen de besproken schrijvers o.a. Wassermann, Buber en Lasker-Schüler. Ik schafte dit boek echter vooral aan omdat daarin een bijdrage van Max Brod staat onder de titel Der Dichter Franz Kafka. Dat is opmerkelijk omdat in 1922 van Kafka nog slechts enkele verhalen in druk waren verschenen. De romans van Kafka heeft Brod pas na diens dood gepubliceerd, als eerste Het proces, in 1925.

In 1922 schrijft Max Brod al over Het proces, dat hij het belangrijkste werk van Kafka noemt. Brod kan nauwelijks genoeg prijzende woorden vinden om de betekenis van het nog ongepubliceerde boek van Kafka aan zijn lezers uit te leggen.

Bekend is dat Brod zich niet heeft gehouden aan de wens van Kafka om diens nog niet gepubliceerde boeken, waaronder Het proces, na zijn dood te vernietigen. Opvallend is dat Brod in zijn essay schrijft dat de roman naar zijn mening vollendet vorliegt, nach Ansicht des Dichters freilich unvollendet, unvollendbar, unpublizierbar. Niettemin, een Meisterwerk der Weltliteratur kon en wilde Brod niet vernietigen.

Brod heb ik in mijn studententijd in Amsterdam een keer horen spreken. Dat moet omstreeks 1960 zijn geweest. Van de lezing zelf herinner ik me niets meer. Wel staat me nog bij dat Brod al zo oud was, hij overleed in 1968, dat hij moest worden geholpen de lessenaar te bereiken. Ik hoorde de lezing samen met Piet Zeyl, een zeer in boeken geïnteresseerde studievriend die echter weigerde Het proces te lezen omdat Kafka dat uitdrukkelijk niet had gewild.

Enkele jaren later, winter 1966, was ik in Praag en bezocht ik de plekken waar nog iets van Kafka te vinden was. Dat was toen nog niet zo eenvoudig. Wel kon ik in Praag Het proces in het Tsjechisch aanschaffen. De door Kafka zelf nog gepubliceerde verhalen, Der Heizer, Die Verwandlung, Das Urteil en Betrachtung, waren al kort na verschijnen door Milena Jesenska in het Tsjechisch vertaald. Milena Jesenska was net als Brod onder de indruk van het werk van Kafka en zij was zijn eerste vertaler. Tussen haar en Kafka ontstond een liefdesrelatie die we in de Brieven aan Milena kunnen volgen. Milena Jesenska was een interessante persoonlijkheid. Margarete Buber-Neumann schreef over haar een mooie biografie, Milena, Kafkas Freundin. Na de bezetting van Tsjecho-Slowakije door de nazi’s heeft Milena Jesenska actief deelgenomen aan het verzet en, zelf niet-Joods, veel Joden helpen ontsnappen. Het leidde tot haar gevangenneming en deportatie naar Ravensbrück waar zij, nog maar 47 jaar oud, 17 mei 1944 overleed.

Tsjechische uitgave van Het proces uit 1965

Na de oorlog konden in de landen met een communistisch regiem de verhalen en romans van Kafka niet gepubliceerd worden. Kafka, vond men, was maar een burgerlijk en decadent schrijver en zijn werk in strijd met de geest van het socialisme. Toch waren er uitzonderingen. In 1958 verscheen in Tsjecho-Slowakije een vertaling van Het proces. De belangstelling was groot en zelfs al voordat de vertaling was gedrukt, was de gehele oplage van 100.000 exemplaren uitverkocht. Daar blijft het dan bij. Mei 1963 komt er echter een kentering als in Slot Liblice, vlak bij Praag, een conferentie over Kafka wordt gehouden. Ik schreef daar al eerder over in mijn column over Anna Seghers van 15 april jl. Mede als gevolg daarvan kon in 1965 een nieuwe vertaling van Het proces in het Tsjechisch verschijnen. Het is die uitgave die ik winter 1966 in Praag kon kopen, echter niet voor mijzelf maar voor mijn studievriend die weigerde deze roman te lezen omdat Kafka dat niet had gewild. Een knipoog naar Max Brod die we samen hadden aangehoord. Zo bezat hij het boek wel maar kon hij het toch niet lezen. Enige tijd geleden is hij overleden en toen ik mijn column van 15 april jl. voorbereidde, was ik nieuwsgierig naar de uitgave van destijds, vooral ook de datum van verschijnen, waarover ik met zijn weduwe sprak. Zij gaf mij het boek terug dat ik nu koester ter nagedachtenis aan een goede boekenvriend.

Nog één opmerking over Het proces. Bij Uitgeverij Athenaeum is dit jaar in de Perpetua-reeks een nieuwe vertaling verschenen van de hand van Willem van Toorn. De Perpetua-reeks bevat de honderd mooiste boeken uit de wereldliteratuur. Max Brod zou dat hebben geapprecieerd. De door Brod geredigeerde versies van de roman heeft Van Toorn niet gevolgd. Er bestaat intussen een kritische Ausgabe van het manuscript en daarvan is Van Toorn bij zijn vertaling uitgegaan.