De lezers van de Volkskrant hebben vorige week De gedaanteverwisseling van Kafka ontvangen, als eerste in de reeks Verboden boeken. Het is de geschiedenis van Gregor Samsa die op een ochtend ontdekt dat hij in een ondier, een Ungeziefer, is veranderd. Wie wil weten wat Kafka met zijn wonderlijke verhaal bedoelde te zeggen, heeft de nodige commentaren tot zijn beschikking. Over Kafka is veel geschreven. De lezers van de eerste uitgave van Die Verwandlung echter, zo zullen we zien, tastten nog in het duister. Zelfs een Herr Doctor.
Eerste uitgave van Die Verwandlung
De ontstaansgeschiedenis van het verhaal is terug te vinden in de Brieven aan Felice (ik citeer de vertaling door Nini Brunt). Op 17 november 1912, morgen precies honderd jaar geleden dus, deelt Kafka aan Felice mee dat hij een klein verhaal wil opschrijven, dat mij in de ellende in bed is ingevallen en mij innerlijk benauwt. Enkele dagen later, 23 november, schrijft hij Felice dat het in de stilte tot een groter verhaal begint uit te groeien... Voorlezen wil ik je. Ja, dat zou mooi zijn, je dit verhaal voor te lezen en daarbij gedwongen zijn je hand vast te houden, want het verhaal is een beetje griezelig. Het heet ‘Verwandlung’. Tot zijn ergernis kan Kafka niet zonder onderbrekingen aan het verhaal schrijven. Een dergelijk verhaal, meent hij, moest men op zijn hoogst met één onderbreking in twee keer tien uur opschrijven, dan zou het zijn natuurlijke vaart hebben en het tempo dat het de vorige zondag in mijn hoofd had.
In zijn brief van 6 december 1912 schrijft Kafka aan Felice: Ween, mijn liefste, ween, nu is het tijd om te wenen! De held van mijn kleine verhaal is een poos geleden gestorven. Als het je troost, hoor dan dat hij toch wel vredig en met iedereen verzoend is gestorven. De volgende dag al kan Kafka melden: mijn kleine verhaal is af.
Toen Kafka Die Verwandlung schreef, woonde hij bij zijn ouders in een voor die tijd modern gebouw aan de Niklasstrasse 36. De woning lag op de vierde etage. Het raam van zijn kamer, schrijft Kafka aan Felice, kijkt op een groot, leeg bouwterrein uit, waarachter de Moldau stroomt. En daarachter komen meteen heuvels met openbare parken.
In het gebouw links over de brug schreef Kafka Die Verwandlung
In een eerdere column heb ik al gewezen op het nieuwe boek van Reiner Stach Ist das Kafka? 99 Fundstücke (Frankfurt am Main 2012). Vondst nummer 36 toont de plattegrond die Hartmut Binder van de woning aan de Niklasstrasse heeft gemaakt en waarop te zien is hoe Kafka de verschillende woonvertrekken in zijn verhaal heeft verwerkt. Ook op internet is de plattegrond terug te vinden. De woning van de familie Kafka bevond zich op de vierde etage. De kamer van Kafka was links naast het kleine balkon. Het wooncomplex is er heden ten dage niet meer. Er staat nu een groot hotel.
Oktober 1915 verscheen Die Verwandlung bij Kurt Wolff Verlag als dubbelnummer in de reeks Der jüngste Tag. Waarom het verhaal bij Verboden boeken thuishoort, is mij niet zonder meer duidelijk. Maar dat geldt ook voor andere delen uit deze reeks van de Volkskrant. Kennelijk gaat het om boeken die in het verleden zorgden voor rumoer en controverse en grote invloed hebben gehad. Hoe dan ook, het werk van Kafka en ook Die Verwandlung heeft tot veel commentaar en verschillende interpretaties aanleiding gegeven.
Daarvan had Dr Siegfried Wolff uit Berlijn echter nog geen weet. In 1917 schreef hij Kafka een brief die bewaard is gebleven. Of Kafka zijn lezer heeft teruggeschreven, weten we niet, want een antwoord is niet teruggevonden. Misschien heeft Kafka gedacht dat de brief een grap van één van zijn vrienden was, maar dat is niet zo. Siegfried Wolff, zo heeft Stach ontdekt, heeft werkelijk bestaan.
Reiner Stach heeft de brief aan Kafka in zijn boek opgenomen als vondst nummer 82. De brief is ook afgedrukt op de eerste bladzij van het nieuwe, zeer lezenswaardige boek dat Saul Friedländer kort geleden over Franz Kafka heeft gepubliceerd (München 2012). Friedländer noemt Kafka Dichter der Scham und der Schuld, een omschrijving die ook Die Verwandlung goed typeert. De Amerikaanse uitgave van het boek van Friedländer, aangekondigd voor 2013, krijgt de titel Franz Kafka, Poet of Shame and Guilt.
Maar nu die prachtige lezersbrief uit 1917 (overgenomen met toestemming van het Deutsches Literaturarchiv Marbach):
Sie haben mich unglücklich gemacht.
Ich habe Ihre Verwandlung gekauft und meiner Kusine geschenkt. Die weiss sich die Geschichte aber nicht zu erklären.
Meine Kusine hats ihrer Mutter gegeben, die weiss auch keine Erklärung.
Die Mutter hat das Buch meiner anderen Kusine gegeben und die hat auch keine Erklärung.
Nun haben sie an mich geschrieben. Ich soll Ihnen die Geschichte erklären. Weil ich der Doctor der Familie wäre. Aber ich bin ratlos.
Herr! Ich habe Monate hindurch im Schützengraben mich mit dem Russen herumgehauen und nicht mit der Wimper gezuckt. Wenn aber mein Renommee bei meinen Kusinen zum Teufel ginge, das ertrüg ich nicht.
Nur Sie können mir helfen. Sie müssen es; denn Sie haben mir die Suppe eingebrockt. Also bitte sagen Sie mir, was meine Kusine sich bei der Verwandlung zu denken hat.
Mit vorzüglicher Hochachtung
Ergebenst Dr Siegfried Wolff
