Onder de uitgebreide literatuur over Kafka is de biografie van Reiner Stach een aanrader. In 2002 verscheen Kafka, Die Jahre der Entscheidungen, over de periode 1910 tot 1915. En nu is Kafka, Die Jahre der Erkenntnis verschenen dat de periode na 1916 bestrijkt. Gedetailleerd en daarom kloeke delen maar toch vlot leesbaar. In dit kort bestek tip ik slechts één onderwerp aan: Kafka en het zionisme. In het literaire werk zijn daarvan geen directe sporen terug te vinden. Kafka liet in zijn literaire werk doelbewust elke verwijzing naar zijn persoonlijke, en dus ook zijn Joodse, achtergrond weg. Ook hierin een purist. Stach voegt daaraan toe: Und dennoch erreichte er eine Tiefenschärfe, die jeder nationaljüdisch inspirierten Literatur weit überlegen war.
Van het religieuze jodendom had Kafka van huis uit weinig meegekregen. Zijn vader, schrijft Kafka, had uit zijn dorp nog een beetje jodendom meegebracht, maar voor een kind was dat te weinig, het sijpelde helemaal weg. Een vaste synagogebezoeker is Kafka nooit geworden en van bijzondere belangstelling voor religieuze rituelen blijkt maar weinig. Dat wil niet zeggen dat voor Kafka het Jood zijn geen centraal thema was. Integendeel, het raakte hem diep en hij had een brede interesse in het jodendom. Vooral over zijn relatie met het zionisme valt het nodige te melden.
Veel van zijn Praagse vrienden, onder wie Max Brod, waren overtuigd zionist en er zijn aanknopingspunten om te menen dat dit ook voor Kafka geldt. Als ik me beperk tot de door Stach besproken jaren, valt op dat Kafka de parabel Vor dem Gesetz aan het zionistische Selbstwehr heeft aangeboden. Ook in enkele andere Joodse tijdschriften verschijnen bijdragen. En in 1917 begint Kafka Hebreeuws te leren. Stach ziet hierin een hernieuwd Joods zelfbewustzijn, die Erkenntnis van zijn Joodse identiteit. Met de komst van Puah Ben-Tovim naar Praag, in 1921, intensiveert Kafka zijn studie van het Hebreeuws. Puah Ben-Tovim, geboren in Palestina, is dan achttien jaar en spreekt een modern Hebreeuws. Praag en Kafka zijn onder de indruk en tot medio 1923 krijgt hij tweemaal per week les van Puah Ben-Tovim. Er zijn honderden bladzijden met oefeningen teruggevonden. Kafka denkt er zelfs over om naar Palestina te gaan.
Was Kafka zionist? Ik denk niet dat we die vraag met een eenvoudig ja of nee kunnen beantwoorden. We moeten het ook niet willen. Het was niet zo dat Kafka zich bij de zionistische beweging had aangesloten. Zelfs Max Brod tastte hier aanvankelijk mis en werd door Kafka op de vingers getikt. Kafka wilde niet in een hokje worden geplaatst, zeker niet als schrijver. Bovendien heeft Kafka, die maar zelden over het Grenzland zwischen Einsamkeit und Gemeinschaft is gegaan, het in hoge mate over zichzelf, ook als hij het over het zionisme heeft. Der Zionismus, wenigstens in einem äussern Zipfel den meisten lebenden Juden erreichbar, ist nur der Eingang zu dem Wichtigern. Dergelijke voor Kafka typerende uitlatingen, wie denkt hier niet aan Vor dem Gesetz, vallen slechts te begrijpen als je inziet dat het bij Kafka steeds gaat om een persoonlijk zionisme, Stach noemt het einen geistigen Habitus, jenseits aller konkreten Überzeugungen.
Kafka begon al Hebreeuws te leren kort voordat bij hem tuberculose werd geconstateerd. Het heeft hem er niet van weerhouden daarmee door te gaan. Dat past in het concept van een persoonlijk zionisme. Kafka heeft natuurlijk beseft dat Palestina zijn persoonlijke droom was die geen werkelijkheid kon worden, al heeft hij het overwogen toen Hugo Bergmann, die in Jerusalem woonde, hem probeerde over te halen daadwerkelijk naar Palestina te komen. In 1923 ontmoet Kafka Dora Diamant met wie hij in Berlijn gaat samenwonen. Dora Diamant stamde uit een orthodoxe familie en sprak Jiddisch. Kafka wilde er alles van weten en allebei volgden zij lessen aan de Hochschule für die Wissenschaft des Judentums. En het zionisme? Kafka hield de droom overeind: samen naar Palestina om daar een restaurant te beginnen met Dora in de keuken en hijzelf als kelner. Maar aan Milena Jesenska schrijft Kafka dat het natuurlijk nooit zo ver zal komen, het is een fantasie van iemand die zijn bed niet meer zal verlaten. Warum soll ich dann nicht zumindest bis nach Palästina fahren?
Wie was Dora Diamant en hoe is het haar vergaan na het overlijden van Kafka op 3 juni 1924? Is zij alsnog naar Palestina gegaan? Nee, maar toch heeft zij iets van Kafka naar Palestina gebracht. Hierover volgende keer.
Reiner Stach, Kafka, Die Jahre der Entscheidungen, Fischer Verlag, 2002.
Reiner Stach, Kafka, Die Jahre der Erkenntnis, Fischer Verlag, 2008.
Ik kon Kafka en het zionisme slechts aantippen niet uitdiepen. Wie geïnteresseerd is in dit onderwerp wijs ik - naast de boeken van Stach - op Kafka, Zionism, and Beyond, Edited by Mark H. Gelber, Conditio Judaica 50, een uitgave van Max Niemeyer Verlag, 2004. Het bevat de inleidingen die zijn gehouden tijdens een conferentie over dit onderwerp in Israël. Zo schrijft Niels Bokhove over Kafka’s Personal Zionism en Alfred Bodenheimer over Kafka’s Hebrew Notebooks.
