Het Odessa van Jabotinsky

In Die andere Bibliothek is eind vorig jaar Die Fünf verschenen, een oorspronkelijk in het Russisch geschreven roman van Vladimir Jabotinsky over zijn geboortestad Odessa aan het begin van de vorige eeuw. Een van de lezers van deze columns wees mij op een recensie in een Duitse krant. Daardoor kon ik nog tijdig een genummerd exemplaar van de eerste gelimiteerde oplage aanschaffen. Ik heb nummer 1404. Op de kartonnen omslag, waarin het boek kan worden geschoven, staat een oude kaart van Odessa. Die omslag is al prachtig, maar de grafische vormgeving van het boek zelf verdient werkelijk alle lof. Het is een plezier dit boek in handen te houden. En ook het lezen van de schitterende roman van Jabotinsky is de moeite meer dan waard. Deze niet eerder in het Duits vertaalde roman, geschreven in 1935 en in het jaar daarna gepubliceerd, is in Duitsland een doorslaand succes. Na de gelimiteerde oplage, die spoedig was uitverkocht, verscheen al na enkele maanden een eenvoudiger vormgegeven en goedkopere uitgave (1).

Vladimir Jabotinsky (1880 1940)

Jabotinsky? Men zal hem kennen van de naar hem genoemde straten in Israël, wellicht ook als uiterst rechts georiënteerde zionist. Maar als schrijver van romans? Ik zocht hem op in het boek van Jan Paul Hinrichs over Odessa, dat ik eerder noemde in mijn column over Isaak Babel van 16 december 2011 (2).

Jabotinsky komt daarin voor in de volgende passage:

Verder komt Jabotinsky in het boek van Hinrichs niet voor. Wie de roman van Jabotinsky wil kunnen plaatsen in de geschiedenis van Odessa, wijs ik daarom op het eveneens in 2011 gepubliceerde boek van Charles King, Odessa, Genius and Death in a City of Dreams (3). De Engelse vertaling van de roman van Jabotinsky, onder de titel The Five, verscheen al in 2005. King bespreekt dit boek uitgebreid. Ook besteedt King ruim aandacht aan de verdere levensloop van Jabotinsky en diens leidende rol in zionistische organisaties als Betar en Irgoen. Jabotinsky was voorstander van een Joodse staat aan beide kanten van de Jordaan en deinsde er niet voor terug geweld te gebruiken om dat doel te bereiken. Ik las in een Duitse recensie van Die Fünf een uitspraak van Jabotinsky die mij voor zijn gedachtegoed typerend lijkt: Der Zionismus steht und fällt mit der Frage der bewaffneten Kräfte. Es ist wichtig, Hebräisch zu sprechen, aber bedauerlicherweise ist es noch wichtiger, schiessen zu können.

Voor Joden, schrijft Hinrichs, is de naam Odessa verbonden met de pogroms in de tsaristische tijd en de moordpartijen onder de Roemeense en Duitse bezetting tijdens de Tweede Wereldoorlog. De pogroms in de tsaristische tijd, vooral Kishinev 1903 maar ook Odessa 1905, hebben Jabotinsky gevormd. Hij sluit zich aan bij degenen die zich met wapens tegen het opkomend antisemitisme willen verdedigen.

Net als de verteller uit Die Fünf die zich aansluit bij de jüdische Volkswehr. Toch is dit niet het centrale thema van deze buitengewone en fascinerende roman. De roman is veeleer een ode aan de rond 1900 nog bloeiende en rijke havenstad Odessa. De verdere gebeurtenissen in Odessa, waaronder die van 1905, verbindt Jabotinsky met de lotgevallen van de Milgroms, een familie van geassimileerde Russisch sprekende Joden:

Terugblikkend op het Odessa van zijn jeugd schrijft Jabotinsky dass das Erstaunlichste bei uns damals die friedliche Verbrüderung der Völkerschaften war. Te horen was das schönste Lied der Menschheit: hundert Sprachen. Odessa was een kosmopolitische en bovendien tolerante stad. Jabotinsky noemt het de tijd van de jeugd, van de lente, zowel voor de stad als voor hemzelf en de vijf kinderen van de familie Milgrom.

Maar de tijden veranderen, stap voor stap, en als Jabotinsky na een periode van afwezigheid weer terug is in Odessa, noteert hij:

De geschiedenis van de stad weerspiegelt zich in de lotgevallen van Marussja, Marko, Lika, Serjosha en Torik. De karakters van de vijf kinderen van de familie Milgrom zijn heel verschillend. Zo is Lika fanatiek en onbenaderbaar en is de begaafde Serjosha een speler die zich van God noch verbod iets aantrekt. Marussja, een aantrekkelijk maar wispelturig meisje met veel aanbidders, Passagiere, komt de verteller het meest na. Hij is verliefd op haar. Hun relatie blijft echter in vriendschap steken.

Ook de moeder, Anna Michailowna, speelt een belangrijke rol in de roman. Zij moet meemaken hoe het met Marussja en de andere kinderen niet goed afloopt. Jabotinsky noemt haar eine so genial verständnisvolle Frau, die klaglos ihre Machtlosigkeit ertrug – die Machtlosigkeit aller Mütter und Väter jener Generation des Umbruchs und Zusammenbruchs (…)

De geschiedenis van Odessa kantelt en parallel daaraan kantelen ook de lotgevallen van de vijf kinderen van de familie Milgrom. Maar ondanks de pijn des Umbruchs und Zusammenbruchs is de in 1935 door Jabotinsky geschreven roman vooral een liefdesverklaring aan het Odessa van zijn jeugd. En zoals het bij een liefdesverklaring hoort, heeft Jabotinsky de roman ook in een opvallend liefdevolle toon geschreven. Verbazingwekkend dat deze bijzondere roman zo laat is ontdekt en nooit in het Nederlands is vertaald. Ik kan me niet voorstellen dat, nu het boek in Duitsland veel succes heeft, een Nederlandse vertaling lang op zich laat wachten.

Ich liebe die Stadt, schrijft Jabotinsky in het laatste hoofdstuk van de roman en hij beëindigt dat hoofdstuk zo:

(1) Vladimir Jabotinsky, Die Fünf, vertaling uit het Russisch door Ganna-Maria Braungardt, Die andere Bibliothek, Berlin 2012/2013.

(2) Jan Paul Hinrichs, De mythe van Odessa, Uitgeverij Bas Lubberhuizen, Amsterdam 2011.

Bij Uitgeverij Van Oorschot verscheen dezer dagen van Isaak Babel, De geschiedenis van een paard. Het is een voorproefje met kortingsbon van de door Froukje Slofstra voor de Russische Bibliotheek van deze uitgeverij gemaakte nieuwe vertaling van het complete verhalend proza van Isaak Babel. Verschijningsdatum 1 mei.

(3) Charles King, Odessa, Genius and Death in a City of Dreams, W.W. Norton & Company Ltd, New York/London 2011. Ook verkrijgbaar als e-book.