Czernowitz, de hoofdstad van de Boekovina, is voor mij al langere tijd het voorbeeld van een Joodse wereld die voorgoed verloren is gegaan. Met als extra accent de woorden van Paul Celan, uit Czernowitz afkomstig, die de Boekovina een landstreek noemt waarin mensen en boeken leefden. Bij de uitreiking van de Georg Büchner-prijs verwijst Celan naar mein Landsmann Karl Emil Franzos, de uitgever van de eerste kritische verzamelde werken van Georg Büchner. In 1898 had Theodor Fontane Galicië en de Boekovina ook al de Karl-Emil-Franzos-Gegend genoemd. Mijn interesse was dus gewekt toen ik las over een ‘literaire herontdekking’, de dit jaar opnieuw uitgegeven roman Der Pojaz, eine Geschichte aus dem Osten. Mij bleek dat in Duitsland voor Franzos ruim aandacht is. Al was hij, anders dan in Nederland, nooit helemaal vergeten. Als voorbeeld twee recente boeken die een goed beeld geven van het leven en het werk van Karl Emil Franzos.
 |  |
Het is Walter Benjamin die Franzos een Zweigeist heeft genoemd, het voorbeeld van een intellectueel die tegelijkertijd Jood en Duitser wilde zijn. Mein Ziel war es stets, ein treuer Deutscher und ein treuer Jude zugleich zu sein. Wie is Karl Emil Franzos die ook schreef: Ein Galizien ohne Juden wäre ein Land ohne Leben.
Karl Emil Franzos is afkomstig uit Czortkow in Oost-Galicië, een streek, grenzend aan de Boekovina, die indertijd ook Podolië werd genoemd en nu tot de Oekraïne behoort. Over zijn geboortedatum bestaat enige onzekerheid. Zelf heeft hij steeds 25 oktober 1848 opgegeven, maar er zijn aanwijzingen dat Franzos al op 25 juli 1847 moet zijn geboren. Franzos zou van Sefardische Joden afstammen, toen nog Levert geheten, die tijdens de inquisitie verjaagd zijn en via Holland naar Frankrijk zijn gegaan. Vandaar de naam Franzos. Een voorvader, Michel Levert, heeft in Frankrijk een fabriek in waskaarsen opgebouwd, met later filialen in Warschau en Tarnopol. De grootvader van Franzos kreeg de leiding van de fabriek in Tarnopol, een al ruimdenkende en Duits georiënteerde man die zijn zoon Heinrich in Oostenrijk en Duitsland medicijnen heeft laten studeren. Heinrich trouwde met een uit Galicië afkomstige vrouw en werd districtsarts in Czortkow.
Synagoge in Czortkow (uit Wikipedia)
Czortkow was indertijd een kleine plaats met een overwegend Chassidisch Joodse gemeente. Dat paste niet bij de veel vrijere opvattingen van de vader van Franzos die zijn zoon dan ook naar de school van de dominicanen stuurde. Maar dat betekende niet dat men het jodendom de rug toekeerde. Zo kreeg Franzos Hebreeuwse les, van een zekere Heinrich Wild die we later in Der Pojaz terugvinden net als veel andere autobiografische verwijzingen. De vader moet tegen zijn zoon Karl Emil hebben gezegd: als Jude geboren, hast du Jude zu bleiben. En daaraan heeft Franzos zich zijn hele leven gehouden. In zijn vertelling Judith Trachtenberg schrijft Franzos later: ... da erkantte ich, was der Glaube ist: kein Gewand, sondern die Seele selbst, und die wechselt man nicht. In Czortkow was Franzos niettemin een buitenstaander, een toeschouwer. Ich fühlte mich überall ein Fremder, im Kloster und im Ghetto ... darum beobachtete ich unwillkürich alles und prägte es mir ein. De geboorte van een schrijver.
In 1858 sterft zijn vader en al in 1859 verhuist Franzos met zijn moeder naar Czernowitz om daar, zoals zijn vader uitdrukkelijk had gewild, naar het Duitstalige gymnasium te gaan. Czernowitz, ook wel Klein-Wenen genoemd, was geen Czortkow. Integendeel. Der liberale und aufgeklärte Geist dieser Stadt, schrijft zijn biograaf Ludewig, hat Franzos zweiffellos stark geprägt und diente ihm auch zeitlebens als Vorbild. De verschillende bevolkingsgroepen gingen ruimhartig met elkaar om. Der jüdische Glaube, kon Franzos toen nog zeggen, hat noch keinen gehindert, sich als Deutscher zu fühlen. Czernowitz scheen een Vorhof zum Paradies Deutschland.
Na het gymnasium wilde Franzos klassieke filologie gaan studeren maar hij zag daarvan af. Als Jood kreeg hij daarvoor toch geen beurs en een baan aan een universiteit zat er al evenmin in. Het werd rechten, eerst in Wenen en daarna in Graz. Kenmerkend voor Franzos is dat hij in Wenen lid was van een Duits-nationale studentenvereniging, Teutonia. En hij bleef lid, ook al had hij zijn bedenkingen tegen het antisemitisme dat in die kringen bon ton was. Het rechterschap trok hem aan, aber ich war Jude, en die carrière kwam dus evenmin in aanmerking.
En zo wordt Franzos in 1872 journalist in Wenen, o.a. voor de Neue Freie Presse. Journalist en later ook uitgever. Hij wordt echter vooral bekend door zijn vele feuilletons Aus Halb-Asien, zoals hij zijn geboortestreek noemt, tegelijk liefdevol en neerbuigend. Door het succes van deze in 1876 gebundelde stukken konden in 1877 ook zijn eerder geschreven verhalen verschijnen onder de titel Die Juden von Barnow. In die verhalen heeft hij het onderwerp gekozen dat hij het beste kent: het jodendom in Podolië. Hij schrijft daarover als aanhanger en vanuit het gezichtspunt van de Haskala. Franzos merkt trots op dat zijn verhalenbundel ook in het Hebreeuws en Jiddisj is vertaald en zo im Osten eine Waffe im Kampf der Aufklärung gegen die Finsternis is geworden.
Straat in Czortkow (uit Zweigeist)
Voor Barnow stond niet alleen Czortkow model maar ook de vlakbij Czernowitz gelegen plaats Sadagora waar eveneens een beroemde Chassidische dynastie was gevestigd. Franzos noemt Barnow ein ödes, schmutziges Nest in einem gottverlassenen Winkel der Erde. Maar hij schrijft ook: Ich liebe es sehr, dieses einsame, traurige, fast unbekannte Land.
In 1887 gaat Franzos naar Berlijn. Zijn droom van een Duits-Joodse synthese achterna. Maar, heeft Franzos al spoedig moeten ondervinden, Berlijn was Wenen niet. Zijn mogelijkheden waren in Berlijn veel beperkter. Niet-Joodse kringen bleven voor hem gesloten. Franzos leefde, schrijft Ludewig, im sozialen und kulturellen Umfeld der Berliner jüdischen Gemeinde. Zijn overtuiging - der jüdische Glaube hat noch keinen gehindert, sich als Deutscher zu fühlen – werd aan het wankelen gebracht door het opkomend antisemitisme. Judith Trachtenberg, de vertelling onder die naam verscheen omstreeks 1890, zoekt tevergeefs haar weg tussen Joodse identiteit en sociale emancipatie.
Franzos had zijn roman Der Pojaz, die zich ook in Barnow afspeelt, al in 1893 af. De originele Duitse versie van Der Pojaz bleef echter in een la liggen en verscheen pas in 1905. Na het overlijden van Franzos op 28 januari 1904. Ludewig constateert: Hier gesteht Franzos erstmal dem “Ostjudentum”, den Bewohnern “Halb-Asiens”, das Recht auf einen eigenen Weg aus ihrer “selbstverschuldeten Unmündigkeit” zu, einen Weg, der nicht mehr länger ausschliesslich bestimmt ist von der Vorstellung einer heilbringenden deutschen Kultur. Over Der Pojaz, een heerlijk boek, volgende week.
