Er gloorde een nieuwe tijd en een nieuwe wereld. Amsterdam en al zijn bewoners die niet in de gaskamers van Auschwitz en Sobibor waren vermoord en niet door de Duitsers op Rozenoord of in de duinen waren gefusilleerd, waren vrij.

Deze zinnen staan op de laatste bladzijde van de Nederlandse vertaling van het boek van Barbara Beuys Leven met de vijand, Amsterdam onder Duitse bezetting 1940-1945. Ze geven precies aan wat we morgen, 4 mei, herdenken en een dag later vieren. Vorig jaar waren er rond de herdenking enkele incidenten en ik hoop dat de discussies daarover aan de verwatering van de herdenking een halt hebben toegeroepen.

Het gaat op 4 mei om de slachtoffers van een misdadig regime. Onder hen nemen de Joodse slachtoffers in aantal en door de systematische aanpak een bijzondere plaats in. Verwatering van de herdenking laat dat uit het zicht verdwijnen. Het boek van Beuys kan helpen om dit te voorkomen.

Barbara Beuys, Leven met de vijand,
Amsterdam onder Duitse bezetting, Cossee 2013,
vertaling Olaf Brenninkmeijer en Wilfried Simons.

Beuys is een uitmuntend verteller en zij heeft inderdaad, zoals op de achterkant is vermeld, het panorama geschetst van Amsterdam in de jaren 1940-1945. Haar boek is vooral het verhaal van Amsterdam en de Amsterdammers onder Duitse bezetting. In dat verhaal staat centraal hoe Amsterdam en haar bewoners op die bezetting reageren, in het dagelijks leven dat eerst nog mogelijk lijkt en in het verzet tegen de daarna steeds strengere maatregelen van de bezetter.

Over allerlei vragen die ons na de oorlog zijn gaan bezighouden en waarover de meningen vaak uiteenlopen, zoals de omvang van het verzet of juist het ontbreken daarvan, neemt Beuys geen uitgesproken standpunt in. Toch ontkomt ook zij natuurlijk niet aan kleur bekennen over wat zich tijdens de bezetting in Amsterdam heeft afgespeeld. Ze betoogt echter niet, maar constateert.

Als Beuys beschrijft hoe de bezetter stap voor stap nieuwe maatregelen afkondigt en in dat verband de ariërverklaring en het ontslag van Joodse ambtenaren bespreekt, vermeldt ze dat enkelen daartegen protest aantekenden. Maar, voegt ze eraan toe, het bleven nauwelijks hoorbare geluiden in een zee van zwijgen.

Niet iedereen bleef aan de kant staan en het verzet krijgt in haar boek de aandacht die het verdient. Sommigen van hen, Gerrit van der Veen en Walraven van Hall, hebben hun verzetsdaden met de dood moeten bekopen. En ook in Amsterdam zijn Joden geholpen onder te duiken. Maar, constateert Beuys niettemin, hoezeer de meeste bewoners van Amsterdam de vervolging van de Joden ook veroordeelden, hoe oprecht hun machteloze woede ook was, de verschrikkelijke werkelijkheid leidde niet tot verzet en liet de mensen uiteindelijk de andere kant op kijken.

Op 8 oktober 1943 wordt Amsterdam door de bezetter uitgeroepen tot Jodenvrije stad. Beuys vat het samen: Van de 140.000 Nederlandse Joden hebben de Duitse bezetters er sinds half juli 1942, dus in ruim veertien maanden, 107.000 opgepakt en gedeporteerd. Amper vijfduizend van hen overleven de vernietigingsmachine.

Morgen, 4 mei, herdenken alle Nederlanders dat tijdens de bezetting zo veel slachtoffers zijn gevallen. Joden en niet-Joden maar vooral Joden. Het is van belang dat gezamenlijk te blijven doen en het niet te laten verwateren waardoor uit het zicht verdwijnt wat tijdens die donkere jaren is gebeurd.

Beuys noemt steeds heel precies de verschillende plaatsen in Amsterdam die tijdens de bezetting van betekenis zijn geweest. Achterin haar boek staat naast een personenregister tevens een uitgebreid register van straten, gebouwen en plaatsen. Daaronder bekende gebouwen, zoals de Hollandsche Schouwburg, van waaruit de Joden naar Auschwitz en Sobibor zijn gedeporteerd. Terecht vergeet Beuys ook Rozenoord niet en de duinen waar zoveel Amsterdammers zijn gefusilleerd.

Vooral daardoor is Leven met de vijand een panorama van Amsterdam in de jaren 1940-1945. Amsterdammers die hun stad kennen en het boek lezen, zien al die straten, gebouwen en plaatsen. Voortaan staan ze op hun netvlies.

Monumenten & herdenkingscultuur is de titel van de wandeling door Joods Amsterdam die Crescas zondag 12 mei organiseert. Daniël Metz geeft dan uitleg over een aantal monumenten in de voormalige Jodenbuurt. Het boek van Beuys is daarop een prima voorbereiding.