We leven in onrustige tijden. Althans die indruk krijg je als je de media en vooral de sociale media blijft volgen (waarheidsgehalte?). Ebola in Afrika, het Midden-Oosten staat in brand, Rusland roert zich in Oekraïne, Midden-Europa zit misschien ook niet helemaal snor (Hongarije, Roemenië en zo), in IJsland rommelt het onder de warme grond, de VS heeft haar rassenrellen alweer achter de rug (?), Argentinië is/was bijna failliet met dank aan Paul Singer, in China is het ook niet helemaal fijn met die aanslagen van de afgelopen tijd, en in Nederland viel er een tsunami aan regen en rommelt het in de onderbuik – van rare uitspraken van ambtenaren op gevoelige posities tot rare vlaggen en gewelddadige leuzen. Nee, vroeger was alles beter … Maar is dat écht zo? Ik denk het niet, maar het gaat ook om onze eigen focus. Neem nu het nieuws; dat heeft zoveel herhalingen en nieuwsflitsen waardoor het lijkt dat de incidenten talrijker zijn dan ze in werkelijkheid zijn. Beelden werken diep door in onze ziel … Nog een argument om al de bagger die op de sociale media wordt doorgestuurd niet te bekijken of te lezen.
Dat het weinig zin heeft en zelfs schadelijk is om met onze roze nostalgische bril naar vroeger te kijken, wist de Tenach al … Prediker zei toch al: “Zeg niet: Hoe komt het, dat de vroegere tijden beter waren dan deze? Want niet uit wijsheid vraagt u hier naar.” (Pred. 7:10). De eenvoudige lezing van dit vers lijkt mij duidelijk: denk niet dat alles vroeger beter was. Dat is geen wijze manier van kijken. Ten eerste kijken we naar het verleden vanuit het heden, met de kennis van nu. Ten tweede kun je niet alles weten over het verleden. Wat nu goed lijkt, blijkt straks minder goed uit te pakken op de langere termijn, en wat nu negatief lijkt, blijkt uiteindelijk een ‘blessing in disguise’. Ten derde: wat heeft het voor zin om terug te kijken in plaats van vooruit? Leidt mijmeren over het verleden niet tot passiviteit, apathisch en fatalistisch gedrag? Tenzij je het heden weer met geweld wilt terugpersen in de kaders van het verleden. Maar dat zijn methodes van totalitaire systemen die verwoestende gevolgen hebben – dat leert de geschiedenis ons weer wél. Wie hier in het nu staat, kan niet meer daarheen. Naar het ‘warme’, ‘veilige’, en geromantiseerde verleden …
Het is grappig om de bekende klassieke verklaringen te lezen op dit vers. Die lijken juist een andere wending te geven aan de nuchtere kijk van Kohelet, die juist stelt dat het verleden helemaal niet per se beter is dan het heden of de toekomst. De klassieke verklaarders zien in Prediker juist wél een bevestiging dat alles vroeger beter was – denk aan het concept van de ‘neergang der generaties’ dat vaak genoemd wordt als verklaring waarom beslissingen uit eerdere generaties niet teruggedraaid kunnen worden. Zij stonden dichter bij de Goddelijke bron van de Tora dan wij. Dit degeneratieve model staat haaks op het moderne ontwikkelingsmodel waarin groei en evolutie centraal staan.
De Targoem legt dit vers bijvoorbeeld zo uit: "En in tijden van benauwenis, zeg dan niet: 'dat wat er vroeger in de wereld was, was goed’. Want de oude dagen waren goed, en de mensen van die generatie verrichtten betere daden, méér dan in deze. Daarom kregen ze het goede. En jij, niet vanwege de wijsheid vroeg je hier naar …" Wanneer je dit zo leest, kan je deze tekst ook weer op twee manieren uitleggen:
1) De mensen waren vroeger werkelijk beter, en daarom ging het hen ook beter. Het heeft geen zin om dit te verheerlijken, als jij en de mensen van jouw generatie hun gedrag niet verbeteren (Rasji [11e eeuw] volgt deze uitleg).
2) Denk niet dat het verleden beter was, en dat de mensen toen beter waren en het hen daarom beter ging. Nee, de wereld zit ingewikkelder in elkaar, dat weet de wijze mens.
De Talmoed (R. Hasjanna 25b) grijpt de frisse observaties van Prediker aan om juist de zaak weer eens dicht te timmeren. Dit vers is juist weer een aanwijzing dat het rabbijnse gezag onvoorwaardelijke autoriteit geniet. Zeg niet dat de religieuze rechter – een functie van een rabbijn – in jouw generatie geen gezag verdient omdat hij niet te vergelijken is met de giganten van eerdere generaties. Je moet enkel de autoriteit accepteren van ‘de rechter die er in jouw dagen zal zijn …’ (Deut. / Dewariem 17:9). Uiteraard staat rechter hier voor de rabbijn in je eigen tijd …
De kabbalist Mosjé Alsjeich (16e eeuw, Tsefat) verwerpt in zijn commentaar op het vers expliciet het evolutionaire model waarin de wereld in de tijd voortschrijdt naar perfectie. Integendeel, zegt hij, de wereld lijkt juist minder goed te worden en vroeger was het wel degelijk beter. De verklaring hiervoor is te vinden in het concept van reïncarnatie. De wereld wordt minder goed omdat er steeds meer oude zielen ter wereld komen, die reiniging behoeven. De zielen die op aarde verschijnen, hebben steeds meer oneffenheden en aanklevingen, en deze moeten gereinigd worden totdat ze zuiver en helder worden. Pas als dit proces ten einde komt in de Eindtijd, zal de wereld haar perfectie bereiken die wél van een hogere orde is dan in eerdere tijden. Rationalist Ibn Ezra wijdt het allemaal aan de constellatie van de sterren. De hemellichamen ontvangen de goddelijke energie en geven haar door naar de mensen op aarde. De hoeveelheid energie die ze doorgeven aan elk persoon is afhankelijk van diens (voor)bestemde deel.
En om positief af te sluiten: ‘Lollig’ was de oproep op een poster onder de titel 'Staakt-het-vuren' van een ultra-orthodoxe organisatie in de VS om een ‘wapenstilstand met je telefoon’ te hebben, aldus Failed Messiah. Hoewel ik warm sta tegenover kanttekeningen bij de moderne telecom- en informatieverslaving, denk ik dat de titel respectloos is. Alsof we niet net een conflict achter de rug hebben waarin mensen stierven. Ondertussen circuleren bij de Kotel – de Klaagmuur – pamfletjes die vrouwen oproepen om niet te zingen op deze heilige plek. Ook niet gewoon meezingen met de gebeden. Vrolijk zijn en loe-loe-loe jubelen (een Oriëntaals gebruik) mag wel. De achtergrond van deze oproep zou het aanbreken van de maand vóór de Hoge Feestdagen zijn, waarin men zich voorbereidt op deze dagen door introspectie en inkeer.
Er valt nog wel wat spiritueel werk te verrichten blijkbaar … Of is het allemaal gewoon een witz?
Sjabbat sjalom!
