Officieel mag je geen verschil maken tussen de verschillende teksten in de Tora – alle zijn ze het woord van God en even belangrijk. Dat is precies de reden waarom Maimonides ageert tegen de gewoonte (minhag) om te gaan staan tijdens het lezen van de Tien Geboden; het zou dan lijken alsof je dat gedeelte belangrijker vindt dan andere delen.
Toch hebben mensen stiekem hun voorkeur, denk ik. Sommigen mopperen bijvoorbeeld stilletjes over de gedeeltes over de offers in Wajikra – wat moeten we daar nu mee als moderne mensen die het ritueel doden van dieren niet verheffend vinden. Er zullen ongetwijfeld meer voorbeelden te vinden zijn. Toch merk ik dat ik een voorkeur heb ontwikkeld voor de verhalen uit Bereesjiet, die de eerste mensen, gezinnen, samenlevingen en volkeren beschrijven en hun uitdagingen en problemen. Problemen die misschien helemaal niet zo heel erg verschillen van onze eigen zorgen en besognes.
Zo zien we in Bereesjiet de mens langzaam tot individu worden. Adam, Eva, Kajin en Abel lijken nog niet veel te zeggen en ook geen afgeronde dialogen met elkaar te voeren. Hun karakters, motieven en gedrag kennen we dus niet echt goed van 'binnenuit'. Pas in de verhalencyclus van Abraham zien we een breder beeld van de persoon, met al zijn drijfveren, maar ook uitdagingen en problemen. Toch zien we ook al in de verhalen van de eerste mensen een problematiek opduiken die de mensheid tot vandaag lijkt bezig te houden. Zo is daar de moeizame omgang met autoriteit en regels, vooral als die niet worden uitgelegd en arbitrair lijken. Ook het afschuiven van verantwoordelijkheid voor het eigen handelen op anderen komt langs, in de trant van: “De vrouw, die U mij heeft gegeven, die heeft mij van de vrucht laten eten.” Maar ook de spanning tussen de seksen en de dwangbuis van patriarchale structuren komen om de hoek kijken. Of de strijd tussen mens en de natuur die soms alleen dorens laat groeien, en die tussen de mens en gevaarlijke diersoorten zoals slangen – of de angst daarvoor, die in alle culturen aanwezig lijkt te zijn.
Even later zien we de eerste samenleving die met een bevolkingsoverschot en groei te maken krijgt (hoofdstuk 6) en lijkt er op een of andere manier een verstoring opgetreden te zijn tussen het aantal mannen en vrouwen in de populatie. Het resultaat is dat de 'godenzonen' vrouwen naar hun lust en keuze pakken, ten nadele van anderen. Godenzonen die volgens de rabbijnen de elite vormen. Er zijn dus ofwel te weinig vrouwen en er is strijd tussen de sterkeren om zich deze toe te eigenen, of er is juist een overschot en sommigen nemen gewoon meerdere vrouwen tot zich.
In ieder geval wordt het er niet gezelliger op. De mens is alleen nog maar met kwaad bezig, moppert God. Misschien is het wel een strijd van allen tegen allen om de schaars geworden grondstoffen. En meer mensen zal wel hebben geleid tot klimatologische verstoringen door de mens: meer bomen kappen, meer fossiele brandstof opgebrand, meer dieren voor voedsel gedood, et cetera. Hoor ik iemand al iets mompelen over een gebrek aan gas, grondstoffen en de opwarming van de aarde die we nu meemaken?
In de hoofdstukken 10 en 11 gaat het over de tegenstelling tussen eenheid en verscheidenheid/diversiteit. Een wereld die enerzijds wordt beschreven als sprekende in één taal en eensgezinde woorden – geen ambigue woorden. Anderzijds lezen we hoe Noach en zijn drie kinderen zeventig volkeren voortbrengen met verschillende talen, culturen en geografische woonplaatsen. De Toren van Babel als een eensgezind bouwproject en de daarop volgende taalverwarring van Babel, die in eerste instantie chaos veroorzaakt. Aan de andere kant lijkt er weer een evenwicht uit te ontstaan door een 'nieuwe' wereld die divers is en ingedeeld in verschillende talen en culturen, elk in een eigen territorium. Volgens mij zijn deze kwesties in de moderne wereld ook nog niet opgelost. Of zijn ze juist erg actueel; denk aan de discussies over het dictaat van de EU over de natiestaten, twijfels over de macht van transnationale organisaties als het IMF en de WHO, en de angst (van sommigen) voor de macht van bijvoorbeeld techbedrijven en 'Big Pharma'.
Blijft over de spanning tussen individu en samenleving. Die komt vooral naar voren in de verhalen rond aartsvader Awraham. Hij moet immers zijn geboorteplek en gebied verlaten om echt zichzelf te kunnen zijn. De midrasj gaat nog een stap verder – Awraham wordt vervolgd, ter dood veroordeeld door koning Nimrod maar wordt door God gered uit de brandende oven. Toch is de grond hem in Ur te heet onder de voeten geworden. Hij krijgt dan ook de opdracht dan wel profetische ingeving naar een geheel ander gebied te trekken, waar hij een nieuwe groep kan stichten op basis van zijn monotheïstische inzichten. Ook dit komt akelig actueel over: wat doen we met dissidente stemmen in het debat? In het bijzonder tijdens de coronacrisis lijken wij over het algemeen niet verdraagzamer te zijn geworden voor afwijkende meningen, en zijn individuele vrijheden door overheden uit naam van het collectief ingeperkt. De discussie hierover is nog in volle gang. Interessant boek Bereesjiet …
Sjabbat sjalom!
