Volgende week is het alweer Chanoeka – wat is het jaar weer snel gegaan. We kunnen het wonder van het wisselen van de seizoenen weer meemaken – althans als de opwarming van de aarde en onze milieu-verstoringen niet te veel roet in het eten gooien … Hoe onze energie lijkt af te nemen door de verminderde zonne-energie, de korte dagen en dalende temperatuur. Alsof alles trager wordt. En dan als we door het dode punt heen zijn, kijken we alweer vooruit naar de lente – omdat de dagen langer worden. Het rare is wel dat als de kortste dag – 21 december – voorbij is, de echte winter pas daadwerkelijk aanbreekt. Terwijl we eigenlijk door het dieptepunt heen zijn. In de zomer is dat eigenlijk ook zo – de langste dag 21 juni en officieel het begin van de zomer. Maar op veel plekken zijn juli en augustus juist het heetst. Terwijl de dagen dan weer korter aan het worden zijn.

Ah Chanoeka! Wie kent niet het populaire Hebreeuwse liedje Banoe Chosjech Legaresj, waarvan het refrein ongeveer dit betekent:

Een leuk liedje, hoewel er een drammerige, dwingende component in zit. Het lied uit de jaren ’50 van de vorige eeuw – schat ik – heeft veel bijgedragen aan het beeld van Chanoeka als Lichtfeest.

Hoewel er een eerdere bron is die Chanoeka als Lichtfeest omschrijft. Josephus vertelt in zijn Oude Geschiedenis van de Joden over het Chanoekaverhaal en schrijft ongeveer: ‘En vanaf die tijd tot nu vieren we dit feest en noemen het Lichten. Ik denk dat de reden [hiervoor] was dat deze vrijheid [van godsdienst] die onze hoop te boven ging, aan ons verscheen [als licht…]’ (Antiq. Boek 12, H. 7, 325). De miraculeuze redding en godsdienstvrijheid die tegen alle verwachtingen in zich voltrok, werd als een licht gezien dat onverwacht aan hen verscheen, als een soort Openbaring misschien wel.

Wat ons weer bij de vraag brengt wat licht eigenlijk is. Ik kan nu flauw zijn en naar een puur fysische omschrijving uit het WikiLab verwijzen, waar je als leek niet veel wijzer van wordt, en wie is nu geen leek op dit gebied? Overigens is het u misschien ontgaan dat onlangs de Nobelprijs voor scheikunde werd uitgereikt aan een drietal onderzoekers voor hun werk aan wat heet: ‘hoogresolutie fluorescentiemicroscopie’. Het komt er op neer dat het via laserlicht mogelijk wordt om op nano-niveau één enkel molecuul zichtbaar te maken. Dit is wel spectaculair. Met licht kun je blijkbaar oneindig ver kijken in het heelal, maar ook naar het haast oneindig kleine. Want via andere technieken zou ook al één enkel atoom zichtbaar gemaakt zijn.

In de Joodse traditie lijken, grappig genoeg, verschillende soorten licht te worden onderscheiden. Allereerst het mysterieuze oerlicht van de eerste scheppingsdag. Dit licht was een ander soort licht dan dat afkomstig van hemellichamen – die waren er namelijk pas op de vierde dag. Maar wat voor licht is dat dan wel? Volgens de rabbijnen is dat een zeer bijzonder licht dat verborgen werd door God en pas in de Eindtijd weer zal schijnen. Volgens de mystiek is dit een bijzonder licht waarmee Adam van de ene kant van de wereld, naar de andere kant kon kijken (!) Aan sommige bijzondere individuen als Mozes en David werd dit licht even getoond. Volgens anderen is dit licht aanwezig bij elk mens in de baarmoeder, en schouwt het embryo in wording hiermee de hele wereld. Weer anderen zeggen dat dit licht verborgen zit in de Tora. En dat de echte geleerde met dit licht de toekomst kan zien en de werkelijkheid doorgronden.

Een ander soort licht is het ‘gewone’ licht van de hemellichamen – voornamelijk de/onze zon. Hoewel sommige bronnen het ook hebben over het gereflecteerde maanlicht dat een apart karakter lijkt te hebben. Het is dit licht dat de bron is van al het leven op aarde en dat gebruikelijk wordt aangeduid met ‘licht’. Dan is er als derde soort nog het gecultiveerde licht, het licht dat de mens maakt, door vuurstenen, lucifers, gasbranders, lasers, et cetera. Ook dit licht is licht en heeft een belangrijke functie in ons menselijk bestaan.
Het is opmerkelijk dat in de zegen over het licht die we wekelijks aan het einde van de sjabbat uitspreken bij een gevlochten kaars, gesproken wordt over meerdere soorten licht. Gezegend is God die de lichtbronnen heeft gemaakt, staat er. Oorspronkelijk dacht men ook aan de visuele veelsoortigheid van licht, omdat een vlam een blauw, geel en rood gedeelte (spectrum) heeft.
Sommigen waren hevig gefascineerd door het zwarte gedeelte van een vlam, dat een soort hart van het licht lijkt te zijn. Zwart licht wordt het door sommige mystici genoemd. Alsof het zichtbare licht uit het zwarte licht voortkomt, zoals ook in het scheppingsverhaal er eerst duisternis is, en dan pas licht.

Met Chanoeka maken we vooral licht dat door mensen is gemaakt – maar we doen alsof het een zeer bijzonder soort licht is. Een licht dat heilig is, waarvan niet genoten of gebruik gemaakt mag worden. Alsof het een licht is dat tot ons komt van Boven. Wie het Maoz Tsoer leest, ziet daar de cryptische tekst: zonen van Inzicht (bina), acht dagen. De bedoeling is dan ook dat we nieuw inzicht mogen ontvangen waarmee we van de ene kant van de wereld naar de andere kunnen kijken. Van macro naar nano, om zo tot een betere wereld te komen. Zoals we lezen in de Haftara (Profetenlezing) van Chanoeka: niet met kracht, en niet door macht, maar met Mijn Geest … (Zecharia 4:6).

Sjabbat sjalom en Goed Chanoeka!