Toen ik in de Jesjiwa-wereld verkeerde, was de evolutietheorie nog een heet hangijzer. Dat was een onderwerp waar menig uurtje in gestoken werd. De consensus in de ultra-kringen was uiteraard dat de theorie onverenigbaar is met de Joodse traditie. Hoewel hier en daar een dissidente mening van onder snor of baard werd gemompeld. Was het Scheppingsverhaal in Beresjiet niet zélf opgesteld van simpele levensvormen naar de kroon op de schepping, de mens? Bovendien, zei de Midrasj niet al dat aan onze wereld eerdere werelden vooraf gingen – evolutionele probeersels? Ter illustratie werd dan een variant van ongeveer het volgende verhaal verteld:
Dit verhaal is in een andere versie op internet te lezen, zoals op de belangrijkste Chabad-site.
Of orthodoxe rabbijnen écht iets begrijpen van de evolutietheorie en de ontwikkelingen op dat gebied, is de vraag. Vaak lijkt het alsof men een rudimentair idee heeft van de theorie zoals die eind negentiende en begin twintigste eeuw werd verkondigd, maar weinig weet van hedendaagse academische inzichten over evolutie. Ik denk overigens dat dat voor de meeste mensen geldt. Men heeft het staartbotje horen luiden maar weet niet waar de kieuwen hangen …
Waarom vertel ik dit? Omdat het huidige evolutiedebat allang niet meer alleen over apen gaat. Onlangs kon men in de Volkskrant lezen hoe de mens volgens evolutie-wetenschappers uit microben is ontstaan, uit een soort bacterie dus. Terwijl ik net aan de idee was gewend – en dat soms zelfs in mijn omgeving bevestigd zag – dat we ooit uit de apen waren ontstaan! Nu blijken we dus een nietige microbe als oervader te hebben.
Wat betekent dat voor ons mensbeeld? Het orthodoxe verhaal is wél interessant vanuit die invalshoek. Het sociaal-darwinisme heeft uit moreel oogpunt weinig heilzaams gebracht. Bepaalde vormen van religieus denken overigens ook niet, maar dat is weer een ander verhaal. Ergens zit het idee van een mens als geëvolueerde bacterie me niet helemaal jofel. Als was het maar omdat we de laatste honderd jaar met borstel, zeep, chloormiddelen en penicilline bacterie, virus en parasiet de oorlog hebben verklaard. Overigens is de evolutiestrijd in het ultra-orthodoxe kamp nog verre van gestreden. Lees bijvoorbeeld eens iets over de Slifkin-affaire.
Wat men vaak niet doorheeft, is dat de aap – juist misschien wel omdát hij op de mens lijkt – geen positief imago heeft in het jodendom en misschien ook niet in andere religies. Zo werd een gedeelte van de mensen van het verhaal van de Toren van Babel volgens de Talmoed (Sanhedrien 109a) door God veranderd in apen, demonen, geesten en Liliths.
Het was de groep die naar de Hemel wilde gaan via de Toren om God daar te bevechten. De boodschap lijkt dat apen, demonen, geesten en Liliths allemaal wezens zijn die tussen de mens en de demonische wereld in zitten. Deels mens, deels iets anders: dier, halfwezen, geest of spook. Lees overigens ook dit bericht op nu.nl over het kippen-embryo met dinosaurus-snuit dat door wetenschappers via genetische modificatie werd gekweekt.
Het belangrijkste punt in de discussie lijkt me niet de vraag of de mens geschapen is door God, of ontstaan door evolutie uit microbe of primaat, maar juist welk mensbeeld we willen neerzetten. Een religieus mensbeeld dat de mens een beeld en gelijkenis noemt van God, maar vervolgens oproept tot het vernietigen van dit beeld, is niet de weg. De mens en natuur als ‘project’ waaraan voortdurend gesleuteld dient te worden in naam van de vooruitgang ook niet. Je zult de moraal moeten verankeren in iets waar we het samen over eens zijn, zodat we enerzijds beschermd zijn tegen religieus geweld en aan de andere kant tegen nazistische eugenetica, collectivistische ideologieën, of Blut-und-Boden-wetenschap. Bewegingen die klein beginnen, maar schadelijk kunnen eindigen …
De Parasja van deze week – Behar-Bechoekotai (Wajikra / Leviticus 25:1-27:34) – helpt niet mee om het imago van religie in een moderne tijd te verbeteren. Het gaat ogenschijnlijk om een pleidooi voor stilstand – elke zeven jaar moet het land braak liggen – een enorme verspilling van arbeid, grond en kapitaal (ook schulden vervielen ééns in de zeven jaar volgens de versie in Dewariem). Een groter contrast met de roep om groei en efficiency is haast niet denkbaar. Hoewel? De roep om kleinschaligheid, onthaasten, welzijn boven welvaart, slow-cooking, en het back-to-nature-gevoel zijn juist weer een kritisch geluid in die moderne wereld. Waar je natuurlijk ook weer niet in moet doorschieten, want voor je het weet ben je weer de natuur aan het romantiseren met alle gevolgen van dien. Ja, vanuit je blokhut in het Schwarzwald, waar de grote filosoof en nazi-sympathisant zijn vrije denktijd sleet (even door-scrollen naar beneden) …
Ach, tot slot nog deze eugenetisch gefabriceerde wonder-chocoladereep, die zowel melkkost als parve is … Waarschijnlijk een gen van de parve-dinosaurus, ingeplant in de melkchocoladeboon.
Sjabbat sjalom!
