Een kind droomt van een toekomst. Ik wilde bij de radio. Vraag niet waar die wens vandaan kwam. Ik weet het niet. Mijn Haagse achtergrond zou veel eerder moeten leiden naar een langjarig bestaan als ambtenaar. Dat leek de logische weg. Maar vanuit zee kwam in de jaren zestig de muziek van Radio Veronica. 192 Goed idee. Vrije jongens en meisjes achter een microfoon. En Hilversum 1 en 2 verzorgden nieuws- en sportprogramma's. Dat kan ik ook, dacht ik. De ziekenomroep leek een aardig beginnetje om te toetsen of ik mijzelf op juiste waarde schatte.
Op het dak bij ADO Den Haag verslag doen van een Europacupwedstrijd. Zo begon het voor mij. En ondertussen dromen van een plek bij Langs de Lijn, bij een actualiteitenrubriek. Willem Ruis willen zijn, Theo Koomen. De droom is ruimschoots uitgekomen. De heren werden mijn collega's.
Mijn vader sprak over een voor mij onbekende grootheid: Han Hollander. Wat kon die man in de vooroorlogse jaren twintig en dertig meeslepend verslag doen van sportwedstrijden op dat toen nieuwerwetse medium radio! Huiskamers vielen stil, gezinnen schaarden zich rond het radiotoestel, Nederlandse schepen op zee probeerden het geluid uit het stadion op te vangen, tot in 'ons Indië' werd geluisterd. Als Han aan het woord was hield het koninkrijk even de adem in.
Zelf hoorde ik Hollander voor het eerst op een langspeelplaat waarop stemmen van vroeger waren vastgelegd. Een spelfragment uit een interland waarin hij een aanval beschrijft van het Nederlands elftal op het doel van de Rode Duivels. Een succesvol moment eindigend in de uitroep: GOOAAAL! Die uithaal is later nog heel lang te horen geweest in de begintune van het gelijknamige sportprogramma van de KRO-radio.
Han Hollander was de eerste sportverslaggever op de Nederlandse radio. Mateloos populair is hij er door geworden. Aan het eind van de jaren dertig van de vorige eeuw was hij een bekende Nederlander. Dat wil wat zeggen, want veel meer dan tien BN'ers kende ons land destijds niet. Hij stond op een voetstuk. De man die de weg naar naam en faam had geplaveid, AVRO-oprichter / omroeppionier Willem Vogt, haalde hem er ook weer keihard vanaf. Al in de meidagen van 1940 werd Hollander bedankt voor bewezen diensten. Het sportleven zou stil komen te liggen, was de gedachte. Voor de freelancer Hollander was er geen werk meer. Of wilde Vogt een wit voetje halen bij de bezetter door de Joodse Hollander al op voorhand uit de AVRO-gelederen te verwijderen? Wat te bewijzen valt … Feit is dat Han na de inval van de Duitsers van de ene op de andere dag werkloos was geworden. Ook De Telegraaf, waar hij een vast dienstverband had als opmaakredacteur, zette hem op straat. Voor het eerst in zijn leven werd hij keihard geconfronteerd met z'n Joodse achtergrond. Zelf had hij er tot dan toe nauwelijks bij stilgestaan. Het was geen onderwerp van betekenis voor hem. Zeker niet in religieuze zin. Onderduik wees hij af. Toen de nazi's hem lieten oproepen, meldde hij zich om vervolgens via Westerbork naar Sobibor te worden gedeporteerd, waar zijn leven en dat van zijn echtgenote Leentje Hollander-Smeer, op 9 juli 1943 zo bitter en tragisch eindigde.
Ik heb plannen om een boek te schrijven over deze legendarische radioverslaggever. Mogelijk kunt u mij daarbij van dienst zijn met informatie over hem, zijn broers en zusters, zijn dochter, haar echtgenoot. Aan Hollander zijn in direct familieverband de volgende achternamen te relateren:
Smeer (Amsterdam), Waterman (Amsterdam, Londen), Slager (Kampen), Visser (Velsen), Korper (Amsterdam), Leman (Avereest), Brink (Deventer), Muller (Deventer), Weelink (Zwolle), Groothoff (Deventer), Hoogstraal (Appingedam en omgeving), Urbach (Enschede), De Leeuw (Hengelo, Overijssel).
Misschien hebt u ook kennis van de plaatsnamen die ik hieronder noem in relatie tot de Joodse achtergrond van de genoemde personen in het tijdsgewricht dat er bij staat, met name over de regio Appingedam/Delfzijl en Schoterland (Heerenveen). Of weet u waar die kennis valt op te doen.
Op de radio heette Hollander 'Han'. Zijn echte naam was Hartog. Hij is in oktober 1886 in de Walstraat in Deventer geboren in een armlastig gezin. Vader Simon (Deventer, 1856-1935) handelde in van alles en nog wat. Zijn moeder, Frouwke Hollander-Hoogstraal, geboren in 1857 in Appingedam, verzorgde het gezin zo goed en zo kwaad als het ging en gaf haar kinderen de religie mee. Dat ging van kosjer eten tot Pesach vieren, van Hebreeuwse les op de Joodse school tot bar mitswa.
Han Hollander was getrouwd met Leentje Smeer (Amsterdam, 1886). Zij was een dochter van de koopman Wolf Smeer (1853), van oorsprong afkomstig uit Schoterland in Friesland, en Etje Slager (Kampen, 1857). Het echtpaar Hartog Hollander-Smeer had een dochter: Froukje Esther (Amsterdam, 1915). Zij trouwt midden in de oorlog met Adolf Henri Waterman (Rotterdam, 1915).
Adolf Henri Waterman (1915-1942)
Dolf Waterman komt uit een milieu waar wetenschap en kunsten geen onbekende grootheden zijn. Als pianist en componist bijvoorbeeld trekt zijn oom Adolf Waterman internationaal de aandacht. Z'n vader Nathaniel Waterman (Rotterdam, 1883 - Amsterdam, 1960) is een vooraanstaand onderzoeker aan het Nederlands Kanker Instituut. Z'n moeder, Mina Waterman-Rippe, geboren in 1882 in Rotterdam, overleden in Amsterdam, is daar laborante. Dolf Waterman wordt in 1942 benoemd tot leraar aardrijkskunde aan het net opgerichte Joodsch Lyceum in de stad Groningen. Ik vermoed dat hij voor die tijd leraar was aan een school in Amsterdam, maar daar op last van de bezetter is ontslagen. Mogelijk weet u meer, of weet u een weg naar het antwoord op die vraag.
Han's dochter Froukje is geboren en getogen in Amsterdam. Met haar ouders woonde zij ondermeer in de Linnaeusstraat en aan de Amstelkade. Na haar huwelijk in 1942 met Waterman verhuist Froukje naar de stad Groningen. Het leven van Dolf Waterman eindigt in november 1942 in Mauthausen. Froukje komt in februari 1943 om in Auschwitz.
Leon Waterman (1911-1988)
Adolfs broer Leon ontkomt aan de klauwen van de bezetter. Hij wordt architect en is in die hoedanigheid betrokken bij (ondermeer) het herdenkingscentrum van de Hollandsche Schouwburg en de nieuwbouw van het conservatorium in Den Haag. Uit zijn tweede huwelijk heeft hij drie kinderen: Saskia, Dolf en Simone … Ik zou graag met ze in contact komen. Leon Waterman overlijdt in 1988 in Londen.
Broers en zussen van Han Hollander
De wortels van moeders kant, familienaam Hoogstraal, liggen in het noorden van ons land, in Appingedam, Delfzijl, Loppersum, Tjamsweer, Smilde en de stad Groningen (waar een neef van Hollanders moeder het ooit zo bekende hotel Oldewald in de Folkingestraat dreef). Han's tantes van moeders zijde komen terecht in Enschede (achternaam Urbach), Groningen (Cohen) en Hengelo/Deventer (De Leeuw). Hartog's moeder Frouwke overlijdt in januari 1943, thuis in de Walstraat in Deventer waar ze verzorgd wordt door haar dochter Roosje Hollander. Roos is gehuwd met de niet-Joodse Jan Groothoff. Behalve Roos heeft Han nog drie zussen: Geertruida (1882-?), Engelina (1897-1979) en Bruintje (1896-1943). Zij allen zijn in Deventer geboren.
Door onderduik en door hun gemengde huwelijk overleven drie van de vier zussen. Bruintje trouwt in 1942 met Jacob Muller. Aanvankelijk is hij onderwijzer in Deventer, in latere jaren geeft hij les aan de Berlageschool in Amsterdam. Bruintje en Jacob Muller komen om in Sobibor.
Geertruida Hollander was gehuwd met Johan Brink uit Deventer. De oudste van het gezin is Karel Hollander (1885-1951). In de meidagen van 1940 ontkomt hij naar Engeland. Zijn (tweede) echtgenote, de niet-Joodse Geertrui Visser, blijft in hun woonplaats Velsen achter, samen met de dochter uit Karels eerste huwelijk: Frouwke (1919-1943). Karel is in z'n werkzame leven keurmeester bij het slachthuis in Velsen.
Broer Freerk Hollander (1888 – Auschwitz, 1944), gehuwd met Roosje Korper (1888, Amsterdam – Sobibor, 1943) woont en werkt in Amsterdam. Van hun grote gezin overleeft slechts één zoon de oorlog: Simon Hollander. Met de zoon van Simon heb ik een aantal keren gesproken, evenals met de zoon van Engelina Hollander. Broer David Hollander (1894 – Sobibor, 1943), getrouwd met Betje Leman (1898 – Sobibor, 1943) uit Avereest, woonde met zijn gezin in de Cillierstraat. David Hollander zou een rijwielzaak hebben gehad.
Schoonfamilie
Han's echtgenote Leentje Smeer is geboren en getogen in Amsterdam, maar haar vader Wolf komt uit Schoterland bij Heerenveen en haar moeder Etje Slager uit Kampen. Van de kinderen Smeer overleeft alleen zoon Meijer de oorlog. Hij is ver voor 1940 geëmigreerd naar Seattle in de Verenigde Staten. Aan het gezin Smeer zijn via huwelijken de volgende familienamen te verbinden: Rooselaar, Tokkie, Van Hes, Velleman en Beek.
Tot slot
Ik ben dankbaar dat ik met hulp van Crescas deze families, de plaatsen en regio's, de beroepen aan u voor kan leggen. Han Hollander verdient het om geportretteerd te worden.
Hij vond ons wiel uit en zette de toon.
Ik wil hem graag z'n stem teruggeven.
Het geluid verstomde in Sobibor, maar die vreselijke halte mag niet het eindstation zijn.
