Dit boek voorziet in een lacune: er is geen inleidend werk in de geschiedenis en de godsdienst van de Samaritanen in het Nederlandse taalgebied. Dat er nu, na de eerste, uitverkochte editie, een herziene en aangevulde heruitgave is, stemt dan ook tot volle tevredenheid. Van der Horst brengt in de hem kenmerkende heldere en zakelijke stijl deze traditie met haar rijke literatuur en unieke religieuze gebruiken over het voetlicht.
In korte, informatieve hoofdstukken komen achtereenvolgens oorsprong van de Samaritanen, geschiedenis en de ontwikkeling van de (westerse) Samaritanologie, literatuur, geloofsvoorstellingen en eredienst aan de orde. Literatuurverwijzingen, websites en adressen completeren het geheel.
De auteur lokaliseert de raadselachtige oorsprong van de Samaritanen in de restrictieve huwelijkspolitiek van Ezra/Nehemja. Daarmee blijken Samaritanen voort te komen uit (semi-)Joodse kringen. De ondertitel verraadt echter dat ze een loot zijn aan de stam van de Noord-Israëlitische godsdienst en zeker geen syncretisistische beweging, zoals de vroeg-Joodse polemiek hen soms afschildert. Net als Joden kennen Samaritanen het gebruik van de mezoeza, zij het op stenen, en komen ze bijeen in synagogen. Het is onzeker of de oudste ons bekende archeologische site van een synagoge op het eiland Delos, een Joodse dan wel Samaritaanse structuur heeft!
Dat neemt niet weg dat de relatie tussen Joden en Samaritanen door de eeuwen heen gecompliceerd en bij tijd en wijle vijandig is geweest. Hun geschiedenis laat zich soms zelfs als een thriller lezen. Momenteel telt de gemeenschap 760 leden (in 2004 nog 675), maar dat waren er ooit nog minder: aan het begin van de twintigste eeuw niet meer dan 150! Men sprak zelfs de verwachting uit dat de Samaritanen spoedig zouden verdwijnen! Ironisch genoeg is het naast economische opbloei de versoepelde Samaritaanse huwelijkswetgeving (waardoor men met Joden kan huwen), die bijdraagt aan een opbloei van de gemeenschap vanaf de twintiger jaren. Samaritanen pretenderen de zuivere mozaïsche, priesterlijke lijn te hebben bewaard; vandaar hun naam ‘sjomrin’. Zij aanvaarden de Tora van Mozes, zij het dat hun recensie van de Pentateuch verschillen laat zien met de masoretische tekst. Deels komen die voort uit de tendens om de eredienst op de Garizim te legitimeren. Daar was het heiligdom van de priester Eli voordat hij naar Silo ging en een heiligdom grondvestte dat later weer naar Jeruzalem zou worden overgeplaatst. Deels berusten afwijkende recensies dan ook op mogelijk oudere lezingen, zo betoogt de auteur. De masoretische lezing van Deut 27:4, ‘Ebal’ zou wel eens een latere Joodse correctie kunnen zijn: Josefus en de Vetus Latina (een oude, Christelijke vertaling die steunde op verloren gegane tekstgetuigen), maar ook een (weliswaar omstreden) Qumran-fragment ondersteunen de Samaritaanse versie die hier ‘Gerizim’ leest.
De heruitgave onderstreept sterker dan in de eerste editie dat de Samaritaanse bijbeltekst een adaptatie is van een vroege, harmoniserende versie van de Hebreeuwse Tora zoals we die ook in Qumran tegenkomen. Hun sjabbatwetgeving blijkt inderdaad elementen voort te zetten van oude, strikte wetstradities die ook in Qumran voorkomen. Daarmee is het belang van de Samaritanologie voor de studie van het jodendom maar weer eens onderstreept.
Pieter W. van der Horst, De Samaritanen: Geschiedenis en Godsdienst van een Israëlitische gemeenschap. Tweede, herziene en uitgebreide uitgave (Amsterdam: Amphora Books, 2013) 119 pp, € 19.50, ISBN 978 90 6446 080 7.
