'Wie is er bang voor Spinoza?' vroeg rabbijn Lopes Cardozo in een vurig pleidooi om de ban op Spinoza op te heffen. Dat was op het symposium afgelopen zondag, dat Crescas had medegeorganiseerd. Veel sprekers (wel alleen mannen helaas, alsof we nog in de 17e eeuw waren) belichtten Spinoza en zijn tijd. Gezien de omstandigheden toen was het logisch dat de Portugees-Joodse autoriteiten zo'n rebel niet konden gedogen in hun midden. Maar nu?
In de pauze sprak ik iemand die het maar onzin vond: Spinoza is dood en het is geschiedenis. Iemand anders beaamde het. Allebei goed opgeleide, moderne vrouwen. Pas achteraf besefte ik waarom ik op dat moment niet kon reageren. Ik was te verbluft. Wat is dat voor een argument, het is geschiedenis? Geldt dat ook voor de slavernij? Dat er vroeger onrecht is gedaan, telt dat dan niet meer? En duurt het onrecht ook niet voort, worden er niet nog steeds voortdurend mensen in de ban gedaan, Joods en niet-Joods?
Want onrecht was het, het in de ban doen van Spinoza. Toen de ban, die voor deze gelegenheid uit het Stadsarchief naar de Rode Hoed was gebracht, werd voorgelezen door Benjamin Moser in prachtig Portugees en in vertaling door Emile Schrijver, kreeg ik letterlijk kippevel. Wat een machteloze woede sprak eruit en vooral: wat een angst. Dat benadrukte Lopes Cardozo ook, vandaar zijn vraag: wie is er bang voor Spinoza?
Maar helaas, die angst heerst nog steeds. Nu vaak verborgen onder rationele argumenten, wat Spinoza deugd zou doen, maar waarom anders die tegenzin om iets uit de 17e eeuw op te heffen? Is het de angst om macht kwijt te raken, zelfbenoemde autoriteit? Als je de ban opheft, ben je dan inderdaad je basis kwijt, wat de orthodoxie denkt? Natuurlijk niet, die basis maak je zelf, zelfs de orthodoxen van nu zijn niet meer die van toen. Alles verandert voortdurend, het is een illusie te denken dat je dat tegen kunt houden. Ja, in een potdicht getto, zonder ramen naar buiten. En dan iedereen die anders denkt buitensluiten. Dat gebeurt nog steeds, zelfs in Nederland.
Lopes Cardozo stelde voor om geleerden uit allerlei geledingen te benoemen om een comité te vormen dat de ban opheft. Dat gaat niet werken. Wie beslist over de leden daarvan en namens wie spreken ze? Over die vragen kunnen we nog weer eeuwen discussiëren. Maar is dat niet juist wat het jodendom kenmerkt? Er bestaat niet één waarheid, niet één autoriteit. Maar het is treurig dat sommigen de elementaire mensenrechten daarbij negeren of ontkennen.
Spinoza geloofde niet in wonderen. Het is jammer dat hij niet op internet kon lezen wat rabbijn Benjamin Blech op aish.com schrijft: Our role on earth is not simply to pray for a miracle, but rather to be a miracle.
Dat had hij vast mooi gevonden. Want is het niet een wonder dat zijn ideeën over vrijheid zoveel eeuwen later in een deel van de wereld gemeengoed zijn geworden? Laten we vooral onze uiterste best doen om dat zo te houden.
Chanuka sameach!
